Di sản văn hóa phi vật the là gì

Cần chính xác trong cách hiểu về di sản văn hóa phi vật thể

Nhã nhạc Cung đình Huế đã được UNESCO ghi vào Danh mục Kiệt tác phi vật thể và truyền khẩu của trái đất, năm 2003 .NDĐT – Ngày 3-1, tại Viện Văn hóa Nghệ thuật vương quốc Nước Ta, TS Frank Proschan có buổi thuyết trình Hiểu về những khái niệm và cách tiếp cận chính so với di sản văn hóa phi vật thể trong Công ước 2003 Về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Ông đã nêu những điểm mấu chốt nhất khi ứng xử với di sản văn hóa phi vật thể và việc cần hiểu đúng chuẩn những khái niệm được UNESCO đưa ra có tương quan chủ đề này .

Hiểu đúng về chủ sở hữu và cấp của di sản văn hóa phi vật thể

Công ước 2003 khẳng định, các cộng đồng, nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân – những người thực hành một biểu đạt văn hóa nào đó – và chỉ họ mà thôi – mới có thể là những người công nhận nó là một bộ phận cấu thành di sản văn hóa phi vật thể của họ, và chỉ họ mới có thể xác định được giá trị của nó. UNESCO đã không sử dụng lại cụm từ di sản thế giới của nhân loại trong Công ước 1972 (Về bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới), thay vào đó, nhấn mạnh rằng di sản văn hóa phi vật thể thuộc về cộng đồng và nhóm người cụ thể.

Di sản văn hóa phi vật thể thuộc về hội đồng, và chỉ thuộc về hội đồng, không thuộc về vương quốc, nhà nước, dân tộc bản địa, hay quả đât cũng như toàn quốc tế. Dù có được UNESCO ghi vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp hoặc Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất thì nó vẫn thuộc về hội đồng của nó và không trở thành di sản quốc tế, hay gia tài của trái đất nói chung. Công ước 2003 cũng rất thận trọng khi luôn dùng cụm từ di sản văn hóa phi vật biểu lộ có trên chủ quyền lãnh thổ của một vương quốc thành viên mà không dùng cụm từ di sản của vương quốc thành viên. Cụm từ of humanity ( của trái đất ) chỉ là yếu tố phụ / nhỏ khi nói về di sản văn hóa phi vật thể và chỉ hàm ý rằng : Tất cả di sản văn hóa phi vật thể đều là do con người phát minh sáng tạo và tái tạo chứ không phải được thực hành thực tế bởi một cái ( hoặc con ) gì khác. Chữ của ( khi viết di sản văn hóa phi vật thể của địa phương, của Nước Ta, của trái đất ) không nên ( được ) hiểu để chỉ sự chiếm hữu mà nên hiểu rằng di sản đó hiện hữu ở nơi đó .Một ý niệm sai khác hoàn toàn có thể thấy rõ trong việc liên tục sử dụng sai từ xếp hạng ( ranking ) khi nói về những di sản văn hóa phi vật thể. Với những di tích lịch sử ( vật thể ), tất cả chúng ta thường thấy cách diễn đạt như di tích lịch sử vương quốc và di tích lịch sử vương quốc đặc biệt quan trọng nhưng Công ước 2003 của UNESCO bác bỏ việc xếp hạng những di sản văn hóa phi vật thể thành một mạng lưới hệ thống thứ bậc, phân loại cao – thấp. Tất cả di sản văn hóa phi vật thể đều bình đẳng vì di sản văn hóa phi vật thể nào cũng đều có giá trị so với hội đồng, nhóm người, cá thể phát minh sáng tạo ra chúng. Không thể coi di sản của người này có giá trị hơn di sản của người khác và sẽ phạm sai lầm đáng tiếc khi xếp hạng di sản văn hóa phi vật thể theo tầm quan trọng của nó. Người mẹ nào cũng nghĩ con mình là đứa trẻ đẹp nhất, mưu trí nhất, ngoan ngoãn nhất, và không người nào bên ngoài lại dám liều lĩnh phủ nhận nhìn nhận đó của người mẹ. Di sản văn hóa phi vật thể là những đứa con niềm tin của hội đồng, trong con mắt hội đồng của nó cũng giống như đứa con trong mắt của người mẹ vậy .

UNESCO chỉ ghi danh, không công nhận

Một khái niệm khác được dùng sai phổ biến rằng UNESCO công nhận Di sản văn hóa phi vật thể nào đó. Công ước 2003 khẳng định rằng, chỉ có cộng đồng, nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân liên quan di sản mới có thể công nhận (recognize) di sản của chính họ. Di sản văn hóa phi vật thể không phải là một thứ gì đó bên ngoài, có thể được định nghĩa và xác định giá trị bởi các chuyên gia, quan chức nhà nước, hoặc bởi một quy trình kiểm tra khoa học nào đó. Thay vào đó, chính các cộng đồng, nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân – những người thực hành một biểu đạt văn hóa nào đó – và chỉ họ mà thôi – mới có thể là những người công nhận nó là một bộ phận cấu thành di sản văn hoá phi vật thể của họ, chỉ họ mới có thể xác định được giá trị của nó. Mỗi cộng đồng định nghĩa di sản của chính mình và đến lượt nó, chính di sản đó lại định nghĩa cộng đồng của nó. Nội dung Công ước 2003 cũng nhắc lại nhiều lần rằng, quá trình công nhận một cái gì đó là di sản văn hóa phi vật thể là quá trình chỉ có thể diễn ra trong các cộng đồng, chứ không thể do người bên ngoài, cho dù là quan chức nhà nước, thực hiện mà không có cộng đồng. Các chuyên gia cũng không có thẩm quyền quyết định thay cho một cộng đồng cái gì là hay nên là di sản của họ. Cũng chỉ các cộng đồng liên quan mới có thể bảo vệ di sản của chính họ, và muốn công tác bảo vệ được thực hiện hiệu quả thì sự tham gia rộng rãi nhất có thể của họ là thiết yếu.

Trong định nghĩa về Di sản văn hóa phi vật thể ( Điều 2.1 của Công ước ), việc công nhận một cái gì đó có phải là một phần di sản văn hóa phi vật thể của mình hay không là quyền của mỗi hội đồng hay nhóm người. Đúng hơn, đây là nghĩa vụ và trách nhiệm của những hội đồng, nhóm người hoặc cá thể tương quan diễn đạt hoặc tập quán đó. Tất cả những gì mà UNESCO hay Ủy ban Liên chính phủ của Công ước hoàn toàn có thể làm là ghi danh hay nói cách khác là đưa di sản văn hóa phi vật thể đó vào một trong số những list của Công ước .Sự nhầm lẫn này ( có vẻ như như ) có căn nguyên từ lỗi dịch sai trong bản tiếng Việt chính thức của Công ước 1972. Bản tiếng Anh lý giải rằng, Ủy ban Di sản quốc tế sẽ xác lập những tiêu chuẩn mà theo đó những di sản có giá trị điển hình nổi bật toàn thế giới hoàn toàn có thể được đưa vào ( includes ) Danh sách Di sản quốc tế. Bản tiếng Pháp dùng từ ghi danh – inscribed. Trong khi đó, bản tiếng Việt lại dịch rằng đây là những tiêu chuẩn để công nhận ( recognizing ) di sản trong Danh sách Di sản quốc tế. Tương tự, có sự dịch sai trong Điều 31 của Công ước 2003 ( bản tiếng Việt ). Trong khi bản tiếng Pháp và tiếng Anh đều dùng từ ghi danh ( inscriptions ) vào Danh sách đại diện thay mặt hoặc đưa vào ( includes ) một trong số những list thì bản tiếng Việt dịch thành công nhận ( recognition ) trong Danh sách đại diện thay mặt. Với bản dịch như vậy, ý niệm rằng UNESCO công nhận di sản văn hóa nói chung hay di sản văn hóa phi vật thể nói riêng đã trở nên quá phổ cập ở Nước Ta. Với di sản ( vật thể ) quốc tế, cách dùng này hoàn toàn có thể vẫn đồng ý được, nhưng Công ước 2003 về Di sản văn hóa phi vật thể đã nói rất rõ ràng rằng, mỗi di sản văn hóa phi vật thể chỉ hoàn toàn có thể được công nhận bởi hội đồng hoặc nhóm người của nó .Một cụm từ khác mà UNESCO không khi nào dùng nhưng lại được sử dụng liên tục ở Nước Ta, đó là UNESCO vinh danh hay tôn vinh ( honors ). Cách dùng này có vẻ như như không vi phạm niềm tin của Công ước, mặc dầu hoàn toàn có thể gây nhầm lẫn. Mục đích của việc ghi danh không phải là vinh danh / tôn vinh nhưng vinh danh / tôn vinh hoàn toàn có thể là một tác dụng tự nhiên của việc ghi danh. Đó hoàn toàn có thể là việc sau ghi danh và là việc của hội đồng chiếm hữu di sản .

Ở Việt Nam, còn có tình trạng danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể bị hiểu sai lệch thành danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Những lỗi diễn đạt như vậy không chỉ xuất hiện trên truyền thông đại chúng mà còn trong các nghiên cứu học thuật, thậm chí cả trong các văn kiện và trang web của chính phủ. Vì vậy, không chỉ báo chí mà các học giả, các nhà quản lý đều cần nỗ lực nhiều hơn nữa để có sự hiểu và diễn đạt đúng, để không còn nhầm lẫn việc ghi danh vào danh sách với việc công nhận ở cấp độ quốc tế và hiểu đúng việc UNESCO ghi danh không nhằm thay thế sự công nhận của cộng đồng liên quan, cũng không liên quan việc vinh danh hay tôn vinh.

Việc hiểu và sử dụng đúng thuật ngữ rất quan trọng vì một trong bốn mục tiêu của Công ước 2003 là nâng cao nhận thức ở cấp địa phương, vương quốc và quốc tế về tầm quan trọng của di sản văn hóa phi vật thể và việc bảo vệ sự tôn trọng lẫn nhau .

VƯƠNG ANH