Văn hoá Việt Nam thời Đại Việt
Bối cảnh lịch sử:
Thời tự chủ của quốc gia Đại Việt kéo dài suốt gần một thiên niên kỉ; từ năm 938 cho đến năm 1858. Giai đoạn này có nhiều biến đổi tự thân trong nội bộ quốc gia; dân tộc; đồng thời cũng lại là thời kì có biến đổi nhiều từ ngoại cảnh.
Sau chiến thắng Bạch Đằng; Đại Việt bước vào thời kì xây dựng quốc gia độc lập. Mở đầu là nhà Ngô; năm 938; Ngô Quyền không xưng là Tiết độ sứ nữa mà xưng là Ngô Vương và định đô ở Cổ Loa. Năm 968; Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn tan 12 sứ quân; thu giang sơn về một mối; đặt kinh đô ở Hoa Lư; đặt tên nước là Đại Cồ Việt; xây dựng quốc gia; củng cố chính quyền.
Năm 981 ; Lê Hoàn kế thừa vương quốc của nhà Đinh lập ra nhà tiền Lê. Năm 1010 ; nhà Lý lên ngôi ; dời đô về Đại La ; đổi tên thành này là thành Thăng Long ; năm 1054 ; đổi tên nước là Đại Việt. Năm 1226 ; nhà Trần thay nhà Lý. Năm 1400 ; nhà Hồ thay thế sửa chữa nhà Trần để rồi quốc gia Đại Việt rơi vào tay quân xâm lược nhà Minh. Năm 1428 ; sau một thời hạn dài kháng chiến ; Lê Lợi giành lại độc lập cho quốc gia ; lên ngôi vua ; lập ra nhà Lê. Năm 1527 ; nhà Mạc giành ngôi của nhà Lê ; sau đó là thời kì Nam Bắc triều và xung đột Lê – Mạc .Từ năm 1570 đến năm 1786 ; Đàng Trong và Đàng Ngoài xung đột giữa một bên là nhà Lê – Trịnh và một bên là chúa Nguyễn. Năm 1771 ; đồng đội Tây Sơn khởi nghĩa ; lập lại nền thống nhất quốc gia vào năm 1786. Năm 1802 ; nhà Nguyễn thắng thế ; đặt nền quản lý của mình trên hàng loạt quốc gia. Năm 1858 ; thực dân Pháp nổ súng xâm lược Nước Ta .Như vậy ; diễn trình lịch sử dân tộc của Nước Ta từ năm 938 đến năm 1858 diễn ra với những đặc thù sau :– Các vương triều liên tục sửa chữa thay thế nhau thiết kế xây dựng một vương quốc tự chủ. Sự thay thế sửa chữa những vương triều không làm đứt đoạn lịch sử vẻ vang mà vẫn khiến cho lịch sử dân tộc là một dòng chảy liên tục .– Đất nước được lan rộng ra dần về phương Nam ; đến giữa thế kỉ XVIII ; việc khám phá miền Nam Bộ đã cơ bản triển khai xong. Sau năm 1786 và năm 1802 ; quốc gia Nước Ta đã có một chủ quyền lãnh thổ thống nhất từ Mục Nam Quan đến mũi cà Mau .Mặt khác ; thời kì này cũng có nhiều biến hóa từ ngoại cảnh ; hầu hết là những cuộc xâm lược liên tục của phong kiến phương Bắc và những cuộc cuộc chiến tranh bảo vệ quốc gia của dân cư Việt .Bắt đầu từ năm 981 ; nhà Tiền Lê đã phải đương đầu với sự xâm lược của nhà Tống. Từ năm 1075 đến năm 1077 ; nhà Lý lại phải chiến đấu chống quân xâm lược Tống. Năm 1258 ; quân dân nhà Trần bước vào kháng chiến chống quân Nguyên lần thứ nhất. Năm 1285 ; cuộc kháng chiến chống quân xâm lược nhà Nguyên lần thứ hai lại nổ ra và kết thúc với những thắng lợi vẻ vang .Năm 1288 ; lần thứ ba giặc Nguyên Mông lại xâm lược Đại Việt để rồi chịu thất bại trước lòng yêu nước vô bờ của quân dân nhà Trần. Năm 1406 ; giặc Minh xâm lược và đô hộ Đại Việt. Nghĩa quân Lam Sơn sau mười năm “ nếm mật nằm gai ” ; “ căm giặc nước thề không cùng sống ” đã làm nên thắng lợi ; quét sạch giặc Minh ra khỏi bờ cõi nước ta năm 1428 .Năm 1784 ; quân Xiêm tràn vào xâm lược vùng Nam Bộ ; với tài thao lược của Nguyễn Huệ và lòng yêu nước vô bờ bến của người dân ; dân tộc bản địa ta lại thắng lợi vẻ vang. Năm 1788 ; giặc Thanh ồ ạt vào xâm lược Bắc Bộ ; một lần nữa ; người anh hùng áo vải Tây Sơn ; với sự can trường quả cảm của trăm họ lại lập nên kì tích vào năm 1789 .Như thế ; liên tục chống xâm lược là một nét đặt biệt của lịch sử vẻ vang Nước Ta thời tự chủ. Người dân cũng như những vương triều đều phải triển khai cuộc chiến đấu tự bảo vệ mình và hội đồng. Đó là thời kì lịch sử vẻ vang dịch chuyển kinh hoàng ; đầy bão táp. Bọn xâm lược ; dù dưới màu áo của vương triều nào ; dù đến từ chân trời nào đều có chung một sáng tạo độc đáo : Huỷ hoại nền văn hoá của cộng đồng cư dân bị chúng xâm lược .Thế nhưng ; người dân Việt mỗi lần bị xâm lăng là một lần trỗi dậy ; chứng tỏ lòng yêu nước quật cường của mình. Văn hoá Việt lại trỗi dậy ; đạt đến những đỉnh điểm. Do đó ; khi nhìn nhận văn hoá Nước Ta thời tự chủ ; những nhà nghiên cứu thường khẳng định chắc chắn rằng có ba lần phục hưng văn hoá dân tộc bản địa :– Lần thứ nhất vào thời Lý – Trần. Sự phục hưng này diễn ra sau khi quốc gia được giải phóng khỏi ách Bắc thuộc .– Lần thứ hai vào thế kỉ XV ; sau khi giặc ngoại xâm bị quét sạch ra khỏi bờ cõi ; thì văn hoá dân tộc bản địa bước vào thời kì phục hưng từ đời Lê Thái Tổ đến đời Lê Thánh Tông .– Lần thứ ba vào cuối thế kỉ XVIII ; một lần nữa văn hoá dân tộc bản địa lại có sự phục hưng mãnh liệt. Mỗi lần phục hưng văn hoá dân tộc bản địa như thế ; văn hoá Nước Ta lại có những đổi khác cả về lượng lẫn về chất ; mà tất cả chúng ta chỉ hoàn toàn có thể nhìn rõ khi xem xét từng tiến trình văn hoá .
2.3.2. Thế kỉ X và thành tựu văn hoá triều đại Ngô- Đinh- Tiền Lê:
Sau khi đánh bại quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng ; Ngô Quyền xưng vương ( 939 ) ; đóng đô ở Cổ Loa ; thực sự đã Phục hồi nền độc lập và chủ quyền lãnh thổ quốc vương quốc ; chấm hết 10 thế kỉ Bắc thuộc. Nói như sử cũ “ Ngô vương nối lại quốc thống ”. Tài năng và uy tín cá thể đã giúp Ngô Quyền duy trì được một chính quyền sở tại TW tập quyền ; mặc dầu lúc đó vẫn sống sót trong nước nhiều thế lực của những hào trưởng địa phương ; có khuynh hướng cát cứ .Năm năm sau ; Ngô Quyền mất ( 944 ) ; những con Ngô Quyền ( Xương Ngập ; Xương Văn ) không đủ uy tín và sức mạnh để duy trì chính quyền sở tại TW tập quyền. Dương Tam Kha ( em vợ Ngô Quyền ) thủ đoạn cướp ngôi. Các thổ hào ; lãnh chúa nổi lên khắp nơi ; cát cứ chống lại chính quyền sở tại TW. Sau khi Xương Ngập ( 954 ) và Xương Văn ( 965 ) chết ; triều Ngô thực tiễn không còn sống sót ; quốc gia rơi vào thế hỗn loạn của nhiều tướng lĩnh chiếm cứ những vùng địa phương ; đánh lẫn nhau. Sử cũ gọi là “ Loạn 12 xứ quân ” .Lãnh thổ Nước Ta giữa thế kỉ X gồm có phần đất Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Trên địa phận đó ; sống sót 12 xứ quân cát cứ :– Phú Thọ ; Vĩnh Phúc có những xứ quân : Kiều Công Hãn ; Nguyễn Khoan– TP.HN : Nguyễn Siêu– Hà Tây : Ngô Nhật Ánh ; Đỗ Cảnh Thạc ; Kiều Thuận– Thành Phố Bắc Ninh : Lý Khuê ; Nguyễn Thủ Tiệp– Hưng Yên : Phạm Bạch Hổ ; Lữ Đường– Tỉnh Thái Bình : Trần Lãm ( sau link với Đinh Bộ Lĩnh )– Thanh Hoá : Ngô Xương Xí ( con Ngô Xương Ngập )Trước nhu yếu chấm hết thực trạng cát cứ ; Đinh Bộ Lĩnh đã đứng lên vượt mặt những sứ quân đối địch ; thống nhất quốc gia ; lập ra nhà Đinh. Năm 968 ; ông lên ngôi ; xưng là nhà vua ( thường gọi là Đinh Tiên Hoàng ) lấy niên hiệu Tỉnh Thái Bình ; đặt tên nước Đại Cồ Việt ; đóng đô ở Hoa Lư ; kiến thiết xây dựng triều chính ; trong bước đầu thống nhất quốc gia và tiến thêm một bước là “ mở màn định giai phẩm cho những quan văn võ và tăng đạo ”. Thời Đinh ; những nhà sư có vai trò rất lớn và rất được coi trọng .Nhà nước lấy đạo Phật làm quốc giáo ; định phẩm tước cho sư tăng ; ngoài những còn cử 1 số ít sư tăng ra làm quan ; gọi là Tăng Quan. Đứng đầu Tăng Quan là những đại sư có quyền hành rất lớn. Nước ta lúc đó được chia làm 10 đạo. Về quân sự chiến lược ; Đinh Tiên Hoàng tổ chức triển khai quân đội thành 10 đạo ; mỗi đạo 10 quân ; mỗi quân 10 lữ ; mỗi lữ 10 tốt ; mỗi tốt 10 ngũ ; mỗi ngũ 10 người. Đứng đầu quân đội là chức Thập đạo tướng quân .Nhưng triều Đinh không sống sót được bao lâu ; năm 979 ; Đinh Tiên Hoàng và con trưởng là Đinh Liễn bị giết hại. Đinh Toản ( mới 6 tuổi ) lên nối ngôi. Các tướng lĩnh trong triều chia thành phe phái đánh lẫn nhau. Ở Trung Quốc ; nhà Tống đang nhăm nhe xâm phạm bờ cõi. Trong điều kiện kèm theo đó ; quân sĩ và 1 số ít quan lại đã suy tôn Thập đạo tướng quân Lê Hoàn lên làm vua ( thường gọi là Lê Đại Hành ) ; lập ra nhà Tiền Lê. Ông nhanh gọn tổ chức triển khai lực lượng ; triển khai kháng chiến chống Tống thắng lợi ; liên tục Phục hồi và củng cố chính quyền sở tại .Lê Hoàn vẫn đóng đô ở Hoa Lư ; kiến thiết xây dựng cung thất ; tổ chức triển khai những đơn vị chức năng hành chính ; phân loại thành những lộ ; phủ ; châu. Bộ máy chính quyền sở tại TW đại thể mô phỏng theo quan chế thời Đường Tống. Ngoài chức Thái sư còn chức Tổng quản coi việc quân dân ; chức Thái uý chỉ huy quân lữ. Năm 1008 ; Long Đĩnh sửa đổi lại và định ra 1 số ít lao lý mới về quan chế ; triều phục. Các hoàng tử đều được phong tước vương và ban cấp. Phật giáo vẫn là tôn giáo thịnh trị ; những sư đều được trọng đãi .Về binh chế ; năm 1002 ; Lê Hoàn định quân ngũ ; phân tướng hiệu làm hai ban văn võ ; tổ chức triển khai quân cấm vệ. Dưới triều Lê ; ở những địa phương có đặt chức An phủ xứ quản lý những lộ ; tri phủ và tri châu quản lý những phủ ; châu. Các quan lại địa phương ngoài quyền hành chính còn có cả quyền tư pháp .Năm 1005 ; Lê Hoàn mất ; những con tranh chấp ngôi vua ; Lê Long Đĩnh nối ngôi ; là người gian ác ; truỵ lạc ; mắc bệnh phải nằm họp triều đình ( nên thường gọi là Lê Ngoạ triều ) không đủ năng lượng và uy tín trị nước. Sau khi Lê Long Đĩnh chết ( 1009 ) ; triều đình đã suy tôn chỉ huy sứ Lý Công Uẩn lên làm vua ; chấm hết nhà Tiền Lê .Vai trò : Các vương triều Ngô – Đinh – Tiền Lê vừa kế tục chính quyền sở tại họ Khúc – Dương vừa tiến lên tự khẳng định chắc chắn chính quyền sở tại vương quốc ở mức độ cao hơn. Và bằng hai cuộc kháng chiến thắng lợi chống quân Nam Hán 938 và quân Tống 981 ; triển khai xong trách nhiệm bảo vệ nền độc lập dân tộc bản địa ; những thành tựu mà những vương triều đã xác lập được ở thế kỉ X về mặt nhà nước dẫu còn đơn thuần nhưng đó chính là nền tảng ; là cơ sở cho sự tăng trưởng với quy mô lớn hơn ở những thế kỷ tiếp theo .
Thế kỉ XI- XV và thành tựu văn hoá triều đại Lý- Trần; Hồ:
Với việc dời đô về Đại La và đổi tên là thành Thăng Long ; nhà Lý đã mở màn một quy trình tiến độ phục hưng văn hoá Đại Việt. Nhà Trần liên tục sự nghiệp của nhà Lý ; đưa quốc gia tăng trưởng về mọi mặt .Thành tựu văn hoá :
+ Về văn hoá vật chất:
Sau khi dời đô ; tại Thăng long ; nhà Lý cho thiết kế xây dựng nhiều hoàng cung ; đền đài ; thành luỹ. Thành Thăng Long là một khu công trình kiến thiết xây dựng thành luỹ lớn nhất trong những triều đại phong kiến. Với hai vòng ; thành dài khoảng chừng 25 km ; bên trong lại có những hoàng cung cao ba ; bốn tầng .Kiến trúc thời Lý tăng trưởng rất mạnh. Những di tích lịch sử thời Lý còn lại đến nay như Chùa Giạm ; chùa Một Cột ; tháp Báo Thiên ; tháp Sùng Thiện Diên Linh ( chùa Dọi – Hà Nam ) ; tháp Chương Sơn ( Ý Yên – Tỉnh Nam Định ) … đều là những khu công trình có quy mô lớn. Tuy nhiên những khu công trình này đều có sự hoà hợp với vạn vật thiên nhiên xung quanh. Vì vậy ; nói đến mĩ thuật thời kì này hầu hết là kiến trúc những ngôi chùa và tượng Phật. Nghệ thuật điêu khắc trên đá ; trên gốm biểu lộ một phong thái rực rỡ và một kinh nghiệm tay nghề khá thuần thục .Bố cục tượng gọn ; đẹp và phù hợp nhưng không trùng lặp và đơn điệu. Từng chi tiết cụ thể được chú ý quan tâm khi chạm trổ ; những đường cong quyến rũ ; gợi tả nên vẫn thanh thoát ; nhẹ nhàng. Hình tượng con rồng thời Lý khá độc lạ. Bởi vậy ; kiến trúc ; mĩ thuật thời Lý có nét tương đương với kiến trúc ; mĩ thuật Chăm cũng như một số ít nước Khu vực Đông Nam Á. Có thể ; trong ý thức của người Việt để “ giải Hoa ” về văn hoá ; người Việt vẫn có ý muốn quay trở lại với cội nguồn Khu vực Đông Nam Á của mình. Tuy nhiên ; người Việt không cực đoan ; vẫn tiếp thu những tinh hoa của văn minh Trung Quốc .Cùng với kiến trúc ; những nghề bằng tay thủ công rất tăng trưởng ở thời Lý như dệt ; gốm ; mĩ nghệ … Nghề dệt đã có nhiều thành tựu. Từ vải ; lụa đến những loại gấm đoạn với đủ những sắc tố và hoạ tiết trang trí rực rỡ đã được những người thợ dệt khéo tay và mưu trí nhà Lý làm ra .Nghề gốm là nghề có bước tăng trưởng khá dài và đạt trình độ cao. Những lò gốm thời kì này làm ra khá nhiều gạch ; ngói đặc biệt quan trọng là loại ngói bằng sứ trắng ; ngói tráng men và những loại gạch khổ lớn có trang trí và khắc niên hiệu đời Lý .Thời Trần ; nghề bằng tay thủ công còn có những bước tăng trưởng mới ; hình thành những làng nghề chuyên sản xuất một loại sản phẩm nhất định ; như làng Ma Lôi ( Hải Hưng ). Kinh thành Thăng Long lan rộng ra chia thành 61 phường. Tại đây không chỉ có chợ mà còn có phường bằng tay thủ công và phố xá buốn bán .
+ Hệ tư tưởng:
Đặc trưng nổi trội thời Lý – Trần là sự dung hoà tam giáo ( Nho – Phật – Đạo ) ; còn gọi là chủ trương Tam giáo đồng nguyên. Tinh thần văn hoá Lý – Trần là niềm tin khai phóng đa nguyên phối hợp Phật ; Nho ; Đạo cùng những tín ngưỡng dân gian khác kể cả ảnh hưởng tác động của tôn giáo Chămpa .Đến thế kỉ X ; Phật giáo đã có những bước tăng trưởng lớn ; nhiều chùa chiền Open. Đó là những đại danh lam kiên hành cung ; những trung danh lam và chùa của những đại sư. Tất nhiên là ngay từ cuối thời Bắc thuộc ; đạo Phật đã có tư cách là một tác nhân của khối đoàn kết ; là chỗ dựa niềm tin của dân tộc bản địa. Đặc biệt vai trò quan trọng của những tri thức Phật giáo lúc bấy giờ. Tinh thần đó vẫn được duy trì dưới thời Lý nhằm tạo ra một phần sức mạnh của sự thiết kế .Trong một chừng mực ; tất cả chúng ta thấy khá rõ ; đạo Phật thời này đã nhập thế ; vì nhu yếu của con người mà sống sót và tăng trưởng. Sự dung hội với tín ngưỡng dân dã cũng là điểm nổi ; để tạo ra một đạo Phật được Việt Hoá tương thích với thực trạng. Năm 1031 ; triều Lý bỏ tiền ra thiết kế xây dựng 950 ngôi chùa. Năm 1129 ; mở hội khánh thành 84000 bảo tháp ( tháp bằng đất sét ). Nhà vua và những tầng lớp quý tộc rất sùng mộ đạo Phật. Các sư tăng và Fan Hâm mộ Phật giáo tăng trưởng cả về số lượng lẫn chất lượng .Nhà chùa chiếm hữu khá nhiều ruộng đất ; do đó có một cơ sở kinh tế tài chính nhất định. Nho sĩ còn thưa thớt ; cho nên vì thế nhà chùa cũng là nơi huấn luyện và đào tạo ra những sư tăng đồng thời là những tri thức thời đại. Những tri thức Phật giáo này đã tiếp nối Phật giáo với Nho giáo và Đạo giáo. Chính họ là người đặt nền cho chủ trương tam giáo đồng nguyên. Với những người tri thức ấy ; Phật giáo đã gạt bỏ những tác nhân thụ động để tham gia vào sự nghiệp giải phóng và kiến thiết xây dựng quốc gia .Trong những thời Ngô ; Đinh ; Tiền Lê và Lý ; những cao tăng đã tham gia chính sự ở triều đình. Chẳng hạn ; sư Vạn Hạnh đã hoạt động đưa Lý Công Uẩn lên ngôi vua lập ra triều Lý ; sư Đa Bảo và Viên Thông được tham gia bàn luận và quyết định hành động những việc trong triều như cố vấn của nhà vua. Với những người tri thức ấy ; Nho giáo đã tiếp thu thêm những tác nhân từ bi ; bác ái của nhà Phật tương thích với tâm tư nguyện vọng nguyện vọng của đời sống người Việt .Phật giáo quá trình này còn tác động ảnh hưởng đến tư tưởng ; tâm lí ; phong tục và nếp sống của phần đông nhân dân ở những làng xã. Nó có tác động ảnh hưởng to lớn với kiến trúc ; điêu khắc ; thơ văn và thẩm mỹ và nghệ thuật .Thời kì đầu quy trình tiến độ tự chủ Nho giáo chưa mạnh ; nhưng nó đã cùng với chữ Hán sống sót trong xã hội Nước Ta như một hiện tượng kỳ lạ xã hội hiển nhiên. Chế độ giáo dục và thi tuyển theo ý thức Nho giáo mới khởi đầu. Số lượng nho sĩ được giảng dạy hãy còn ít ; do đó tác động ảnh hưởng của nó trong xã hội còn hạn chế .Để huấn luyện và đào tạo nhân tài và tuyển lựa quan lại cho cỗ máy hành chính ; nhà Lý khởi đầu chăm sóc cho việc học tập và thi tuyển. Năm 1070 ; nhà Lý dựng Văn Miếu ; dựng tượng Chu Công ; mở Văn Miếu. Năm 1075 ; triều đình mở khoa thi đầu để lựa chọn nhân tài. Sau đó ; nhà Lý còn mở những khoa thi tiên phong với những môn thi : viết chữ ; làm tính ; hình luật … Từ đây ; Nho giáo khởi đầu có vị thế trong xã hội .Đến nhà Trần ; vương triều đã chính quy hoá ; tạo ra quy củ cho việc học tập ; thi tuyển ; lập Quốc học viện để cho con em của mình quý tộc ; quan lại ; nho sĩ vào học. Tại lộ ; phủ ; châu ; chức học quan được đặt ra. Không chỉ có những trường học của vương triều ; những nho sĩ còn lập ra trường học ở những xóm làng. Thể lệ thi tuyển ; học vị ( bảng nhãn ; thám hoa ) dành cho ba người thi đỗ xuất sắc trong những kì thi Đình .Bởi vậy ; những tầng lớp nho sĩ ngày càng phần đông. Trong hàng ngũ quan lại ; người xuất thân từ nho sĩ ngày càng nhiều hơn. Nho giáo dần tăng trưởng ép chế Phật giáo. Đáng chú ý quan tâm là từ nền giáo dục này ; niềm tin Khổng giáo đã thấm vào mọi ngõ ngách của đời sống dân cư Nước Ta. Vì nền giáo dục học thuật lê dài qua hàng trăm thế hệ ấy đã để lại những dấu ấn thâm thúy trong đời sống văn hoá ; trong tâm thế ứng xử của dân cư Nước Ta .Dĩ nhiên ; tư tưởng Nho giáo gia nhập vào Nước Ta ; đặc biệt quan trọng trong những những tầng lớp tầm trung người Việt có những độ “ khúc xạ ” riêng. Bởi lẽ ; quốc gia ; cơ cấu tổ chức làng xã ; tác động ảnh hưởng đến dân cư Nước Ta khác với người dân phương Bắc. Mặt khác ; Nho giáo chỉ “ cấu trúc hoá lại tín ngưỡng ; phong tục ; nghi lễ đời sống theo hình thức Nho giáo ”. Tựu trung ; Nho giáo có tác động ảnh hưởng thâm thúy trong giáo dục đạo đức ; luân lí … ; đặc biệt quan trọng là ở những giá trị phổ quát mang tính nhân bản thâm thúy .Những giá trị phổ quát này được tích hợp vào những giá trị văn hoá địa phương ; tương thích với tâm lí ; tâm linh người Việt. Theo 1 số ít nhà nghiên cứu ; trong sự tăng trưởng của tư tưởng Nước Ta từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XIV có hai khuynh hướng cơ bản : Một là tư tưởng chính trị xã hội gắn liền với thực tiễn dựng nước và giữ nước ; hai là chủ nghĩa duy tâm có đặc thù tín ngưỡng của Phật giáo .
+ Nền văn hoá bác học được hình thành và phát triển:
Nền văn học chữ viết được hình thành với một đội ngũ tác giả hùng hậu. Đội ngũ này được tạo ra từ hai nguồn : một là những tri thức Phật giáo ; hai là những tri thức Nho giáo. Căn cứ vào tài liệu hiện có ; từ thế kỉ X đến thế kỉ XII có trên 50 tác giả ; trong số đó ; hầu hết là những nhà sư ; từ thế kỉ XIII đến hết thế kỉ XIV có trên 60 tác giả ; trong số đó đa phần là Nho sĩ. Phần hầu hết trong văn học thời Lý là thơ ; mà hầu hết lại là thơ của những nhà sư ; do đó ; nội dung tương quan đến triết học và giáo lí Thiền tông .
Tuy thế; nhiều bài thơ có ý nghĩa nhân sinh và giá trị văn hoá. Đáng lưu ý nhất là Nam quốc sơn hà của Lý thường Kiệt; Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn. Ở thời nhà Trần; đa số thi nhân đều khác thi nhân thời Lý; họ đều là các nho sĩ. Các tác giả như Trương Hán Siêu; Nguyễn Trung Ngạn; Chu Văn An; Phạm Sư Mạnh; Nguyễn Phi Khanh… còn để lại các tập thơ ở đời; đều xuất thân từ cửa Khổng sân Trình.
Mặt khác ; bên cạnh dòng văn học viết bằng chữ Hán ; thời kì này tận mắt chứng kiến sự hình thành của văn học chữ Nôm. Chữ Nôm hoàn toàn có thể có từ thời Lý nhưng thơ văn bằng chữ Nôm từ thời Lý thì chưa có bằng cứ. Sử sách có nhắc đến những tác giả có tác phẩm bằng chữ Nôm thời kì này là Trần Nhân Tông với Cư trần lạc đạo phú Đắc thử lâm tuyền thành đạo ca ; Mạc Đĩnh Chi với Giáo tử phú ; Huyền Quang với Vịnh hoa Yên Tử phú ; … Ngoài ra ; thời kì này những tác giả văn Nôm khác như Nguyễn Sĩ Cồ ; Đường Chu Văn An ; Hồ Quý Ly .Đặt trong diễn trình lịch sử vẻ vang văn hoá dân tộc bản địa ; sự Open một nền văn học viết ( cả hai hình thức : cả chữ Nôm và chữ Hán ) đều là bước tăng trưởng và về số lượng và chất lượng của nền văn hoá .Cùng với văn học ; những ngành thẩm mỹ và nghệ thuật như ca múa ; nhạc ; chèo ; tuồng cũng sinh ra và tăng trưởng. Trên cơ sở khai thác những giá trị của kho tàng văn hoá dân gian ; thâu hoá những thành tựu văn hoá bác học Trung Quốc ; Ấn Độ ; những ngành thẩm mỹ và nghệ thuật này rất nhanh gọn định hình truyền thống dân tộc bản địa. Nghệ thuật điêu khắc thời Trần mang đặc thù phóng khoáng ; khoẻ và thực hơn. Chẳng hạn như con rồng ở cánh cửa chùa Phổ Minh ; như tiên nữ và nhạc công ở những bức chạm gỗ chùa Thái Lạc .Cuối thời nhà Trần ; nhà Hồ sửa chữa thay thế một khoảng chừng thời hạn rất ngắn ( 1400 – 1407 ). Hồ Quý Ly đã thực thi những cải cách có những mặt tân tiến nhất định. Chế độ thi tuyển được kiểm soát và chấn chỉnh theo hướng thiết thực. Hồ Quý Lý coi trọng chữ Nôm ; làm thơ Nôm ; dịch sách Nôm … Nhưng những chủ trương cải cách này chưa cung ứng nhu yếu tăng trưởng xã hội và chưa vấn đáp được những câu hỏi lớn của dân tộc bản địa đang đặt ra một cách nóng bức .
Thế kỉ XV- XIX và thành tựu văn hoá triều đại Lê- Tây Sơn- Nguyễn:
Đặc trưng văn hoá thời Minh thuộc và Hậu Lê:
Tháng 4 – 1407 ; sau khi chiếm được Đại Việt ; nhà Minh đổi nước ta thành Q. Giao Chỉ. Nhà Minh đã triển khai một chủ trương vô cùng tàn ác. Có thể nêu ra những đặc thù của chủ trương đó như sau :– Thủ tiêu nền độc lập của Đại Việt ; nhà Minh thực thi chính sách chiếm đóng quân sự chiến lược trên quốc gia ta mà trong lịch sử dân tộc chưa từng có. Trên toàn nước ; chúng lập ra 39 thành trì ; trong đó có những thành rất lớn với một đạo quân khổng lồ. Đồng thời ; chúng thiết lập một cỗ máy hành chính ; kinh tế tài chính với hơn 800 cơ quan để vơ vét bóc lột của dân như Nguyễn Trãi đã từng tố cáo trong Bình Ngô đại cáo .– Thủ tiêu nền văn hoá Đại Việt bằng mọi cách : đập phá những văn bia ; đốt sạch tổng thể những sách ; tài liệu do người Việt viết ; hoặc đem về Trung Quốc ; bắt ăn mặc theo kiểu Trung Quốc ; đem về Trung Quốc những thợ thủ công tài năng .Rõ ràng ; chủ trương của nhà Minh so với Đại Việt là nhằm mục đích huỷ diệt nền văn hoá của người Việt ta ; nhằm mục đích đồng hoá người Việt thành người Hán. Toàn thể dân tộc bản địa Việt đang đứng trước một thử thách vô cùng ngặt nghèo. Sự cưỡng bức về chính trị ; quân sự chiến lược ; cùng với sự cưỡng bức về văn hoá ; dẫn đến sự giao thoa văn hoá cưỡng bức ; cả dân tộc bản địa Đại Việt phải giữ gìn truyền thống văn hoá của mình là đặc thù của diễn trình văn hoá thời kì này .Cuộc tụ nghĩa ở Lam Sơn của người dân ; của những người thức giả có lòng yêu nước ; với lòng “ căm giặc nước thề không cùng sống ” đã dẫn đến thắng lợi của những dân tộc bản địa Đại Việt trước sự xâm lược và độ hộ của nhà Minh. Trang sử mới của quốc gia được mở ra ; văn hoá dân tộc bản địa bước vào thời kì phục hưng lần thứ hai .Trước hết là ứng xử với tự nhiên ; nhà Lê rất chăm sóc đến đê điều và những khu công trình thuỷ lợi. Một số đê điều cũng được trùng tu lại. Một số đê mới ở ven biển được đắp để ngăn mặn có kè đá chắc như đinh. Triều đình đặt chức Hà đê sứ để trông nom đê điều. Từ năm 1492 ; triều đình cho mỗi xã có một xã trưởng trông nom về đê điều và nông nghiệp .Trong khi đó ; với chủ trương lộc điền và quân điền ; nhà Lê đã một mặt vẫn bảo tồn công xã ; nhưng mặt khác biến công xã thành cơ sở bóc lột của chính quyền sở tại phong kiến ; biến thành viên công xã thành những nông dân chịu ràng buộc vào Nhà nước. Đó chính là sự huỷ bỏ dần quyền tự trị của công xã ; đẩy nhanh quy trình phong kiến hoá cơ cấu tổ chức xã hội Nước Ta. Sự biến hóa này trên phương diện quan hệ chiếm hữu ; không ảnh hưởng tác động nhiều đến cơ cấu tổ chức tổ chức triển khai của làng xã Bắc Bộ. Chính quyền phong kiến phải đồng ý 1 số ít tục lệ truyền thống của công xã .Sau một thời kì bị tàn phá nặng nề ; những ngành nghề ; làng nghề tăng trưởng. Nhiều TT thủ công nghiệp Open : Kinh thành Thăng Long chia lại thành 36 phường ; nhiều phường có phố xá kinh doanh và sản xuất thủ công nghiệp. Một số tên phường lúc ấy vẫn còn đến giờ đây như phường Yên Thái làm giấy ; phường Thuỵ Chương và Nghi Tàm dệt vải ; lụa ; phường Hàng Đào nhuộm điều. Ngoài ra ; nghề dệt ; gốm ; đúc đồng cũng tăng trưởng. Riêng quan hệ kinh doanh với quốc tế ; nhà Lê có phần bị hạn chế nên ngoại thương cũng không được tăng trưởng bằng nhà Lý ; Trần .Về giáo dục ; vương triều nhà Lê chú trọng mở mang giáo dục. Chế độ đào tạo và giảng dạy nho sĩ được thiết kế xây dựng theo một xu thế rất chính quy. Tại kinh thành ; cơ quan giáo dục lớn nhất là Văn Miếu hay còn gọi là Thái học viện. Tại những viện ; bên cạnh những trường do nhà nước quản trị còn có những trường học tư. Nội dung học tập tầm cỡ và lịch sử dân tộc những vương triều phương Bắc .Đối tượng học của những trường này có phần cởi mở hơn so với thời trước. Không những con trẻ quý tộc quan lại được đi học đi thi ; mà cả con em của mình tầm trung cũng được như vậy. Không kể giàu nghèo ; lệ “ bảo kết hương thi ” pháp luật rất rõ làng xã làng xã cần phải chịu nghĩa vụ và trách nhiệm về người dự thi – Lệ “ cung khai tam đại ” bắt người đi thi phải trình báo rõ lí lịch ba đời. Cả hai lệ này đều không cho con nhà xướng ca ; hoặc mái ấm gia đình thân nhân có tội với triều đình được đi học và đi thi .Chế độ thi tuyển của nhà Lê khá quy củ. Từ 1422 trở đi ; cứ ba năm một lần tại kinh thành có thi Hội ; tại những địa phương có thi Hương ; triều đình đặt ra lễ xướng danh ; lễ vinh quy và lễ khắc tên mỗi người thi đỗ vào bia đá dựng ở Văn Miếu gọi là bia tiến sỹ. Hệ thống quan lại của nhà Lê đều được tuyển lựa qua thi tuyển ; hầu hết ; chỉ có số ít là quý tộc ; tôn thất .Chính vì thế ; Nho giáo đã nhanh gọn chiếm một vị thế lợi thế trong đời sống tư tưởng ; so với những tôn giáo khác. Nho giáo thời Lê chịu tác động ảnh hưởng thâm thúy của Nho giáo đời Tống. Trên phương diện triết học ; Tống Nho tàng chứa phần duy tâm đậm hơn ; biện hộ cho chế độ quân chủ chuyên chế. Phật giáo ; Đạo giáo bị ép chế ; nhất là Phật giáo mất vị trí lợi thế của mình đã từng có ở thời Lý ; Trần. Thế lực của nhà sư thua kém nho sĩ. Chính sách duy nhất của Nho giáo của nhà Lê gặp không ít sự phản kháng trong dân gian ; mà văn hoá dân gian là nơi biểu lộ rõ ràng sự phản kháng này .Ở nghành văn hoá ; tổ chức triển khai đời sống xã hội ; thành tựu văn hoá phải ghi nhận thời kì này là luật Hồng Đức. Năm 1483 ; Lê Thánh Tông sưu tập tổng thể những điều luật đã phát hành rồi bổ trợ ; mạng lưới hệ thống lại và gọi là luật Hồng Đức. Bộ luật này được thi hành cho đến cuối thế kỉ XVIII ; về sau có bổ trợ một số ít điều ; tổng số là 721 điều ; chia làm 6 quyển ; 16 chương .Bộ luật này thật ra gồm có cả luật hình sự ; luật hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình ; luật dân sự và luật tố tụng. Tất cả đều được trình diễn dưới hình thức quy phạm hình luật ; nên gọi là Lê triều hình luật. Nhìn từ góc nhìn văn hoá ; bộ luật Hồng Đức là một bước tăng trưởng quan trọng của lịch sử dân tộc pháp quyền Nước Ta .Ở mô hình văn hoá ngôn từ ; dòng văn học chữ Nôm vẫn không ngừng tăng trưởng. Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi với 254 bài thơ là khối lượng thơ Nôm cổ nhất hiện còn ; chứng minh và khẳng định “ Nguyễn Trãi là người khởi đầu nền thơ cổ xưa Nước Ta ” và “ Nguyễn Trãi đã làm cả một cuộc cách mạng mà từ trước ông khá lâu ; tuy cũng đã có mấy người khởi xướng ; nhưng điều ngẫu nhiên của lịch sử vẻ vang là chỉ những thành tựu của ông mới như mong muốn còn giữ được ; và cái phần gia tài niềm tin còn giữ được ấy được cho phép chứng minh và khẳng định rằng Nguyễn Trãi đã thành công xuất sắc ; thật sự thành công xuất sắc. ” ( Nguyễn Trãi ; khí phách và tinh hoa dân tộc bản địa ; Nhiều tác giả ; Nxb Khoa học xã hội ; HN ; 1980 ) .Từ sau cuộc cách mạng này ; nền văn học tiếng Việt rồi đây còn đi rất xa. Sau Nguyễn Trãi là hội Tao Đàn của Lê Thánh Tông. Hai mươi tám hội viên của hội Tao Đàn để lại khá nhiều tác phẩm ; về hình thức tuy còn khuôn sáo ; nhưng có không ít góp phần cho tiến trình văn học ; văn hoá dân tộc bản địa .Ngoài ra ; thời kì này còn khá nhiều tác giả văn chương bộc lộ được lòng tự hào dân tộc bản địa ; khí phách anh hùng và một chủ nghĩa yêu nước vô bờ bến như Nguyễn Mộng Tuân ; Lý Tử Tấn. Nếu như ở phương diện văn chương ; thời kì này có nhiều tác gia ; tác giả lớn thì ở phương diện khoa học cũng có những tác giả tiêu biểu vượt trội. Đó là Lương Thế Vinh với Đại thành toán pháp ; Vũ Hữu với Lập thành toán pháp …
Một số loại hình như ca; múa; nhạc vẫn tiếp tục phát triển. Tuồng; chèo là hai thể loại sân khấu đã đạt đến sự ổn định về mặt nghệ thuật. Cuốn Hỷ trường phả lục của Lương Thế Vinh đã hoàn thành 1501 chính là tác phẩm lí luận đầu tiên về kịch hát cổ truyền; chứng tỏ bước phát triển của tư duy nghệ thuật dân tộc về phương diện lí luận.
Về kiến trúc và điêu khắc ; sự tác động ảnh hưởng của mạng lưới hệ thống tư tưởng mà triều đình lựa chọn rất mạnh. Hình tượng con rồng thời Lê đã chuyển hoá khác con rồng thời Lý – Trần. Con rồng thời Lê đầu to ; khoẻ ; có sừng và lông gáy tua tủa ; có chân năm móng quặp vào ; trở thành hình tượng cho quyền uy của phong kiến. Mặt khác ; quyết định hành động năm 1492 của vương triều nhà Lê giao cho làng xã quản lí đình làng sẽ tạo điều kiện kèm theo cho vị thần làng của dân chúng ngự trị tại đây. Tín ngường thờ cúng thành hoàng có sự đổi khác cả về lượng lẫn diện mạo. Đình làng trụ sở thần linh ở mỗi làng quê và cũng mang công dụng mới – là văn phòng của làng xã ; nơi ban bố chính lệnh của nhà nước .Trên diễn trình lịch sử dân tộc của văn hoá Nước Ta ; thế kỉ XV là thời kì tăng trưởng rực rỡ tỏa nắng ; nói cách khác ; đây là thời kì phục hưng của văn hoá Đại Việt .
Đặc trưng của văn hoá từ thế kỉ XVI đến năm 1858:
Đặc điểm thời kì này là sự phân liệt về chính trị một cách nóng bức. Sự xung đột giữa nhà Mạc và nhà Lê rồi sự xung đột nóng bức giữa nhà Lê – Trịnh ở Đàng Ngoài với những chúa Nguyễn ở Đàng Trong ; sự thống nhất quốc gia buổi đầu do công lao của Nguyễn Huệ và sau đó là nhà Nguyễn của vua Gia Long đã tạo cho văn hoá quá trình này một diện mạo khá phong phú .
+ Hệ tư tưởng:
– Trên trong thực tiễn ; nhà Mạc chống lại tư tưởng duy nhất Nho giáo của nhà Lê. Nhưng từ trong tiềm thức giai cấp phong kiến vừa bảo vệ Nho giáo ; vừa dùng Nho giáo làm kỉ cương cho đời sống xã hội. Từ cuối thế kỉ XVI ; cho đến hết thế kỉ XVIII ; đời sống tư tưởng ở Nước Ta càng trở nên phức tạp. Giai cấp phong kiến càng sa đọa ; đánh mất vai trò làm chủ xã hội của mình. Thế kỉ XVIII ghi lại sự đổ vỡ của Nho giáo ; mọi giá trị của Nho giáo đứt tung không có cách gì hoàn toàn có thể cứu vãn được .Những lời của tiến sỹ Phạm Công Thế vấn đáp triều đình khi được hỏi : “ Ngươi khoa giáp ; sao lại theo giặc ? ” là “ Danh phận không rõ từ lâu ; thuận nghịch lấy gì mà phân biệt ” ; lời của Nguyễn Trang vấn đáp thầy học : “ Sợ thầy không bằng sợ giặc ; quý chúa không bằng quý thân ” đã là những cứ liệu xác đáng chứng tỏ sự tan vỡ của Nho giáo trong đời sống xã hội. Tầng lớp nho sĩ bị phân hoá. Một số có tấm lòng ưu thời mẫn thế thì hoặc là lui về ở ẩn ; hoặc tham gia những cuộc khởi nghĩa nông dân ; đa phần đua chen trong trường danh lợi. Sự suy sụp của Nho giáo lê dài đến nửa đầu thế kỉ XIX .Bắt đầu từ vua Gia Long tới vua Minh Mệnh ; Thiệu Trị và Tự Đức ; đều ra sức củng cố vị thế của Nho giáo trong đời sống tư tưởng văn hoá. Vua Minh Mệnh soạn ra “ Mười điều huấn dụ ” ; vua Tự Đức diễn Nôm thành “ Thập điều diễn ca ” nhằm mục đích truyền bá tư tưởng Nho giáo. Dù có nỗ lực bằng mọi cách nhưng những thế lực vương triều cũng không làm cho Nho giáo có được vị thế của nó như ở thế kỉ XV. Trong dân gian ; luồng tư tưởng nhân văn chủ nghĩa trỗi dậy và tăng trưởng .– Bắt đầu từ thế kỉ XVI ; một tôn giáo mới được gia nhập vào nước ta ; Khâm định Việt sử thông giám cương mục ghi : “ Năm Nguyên Hoà thứ I ( 1533 ) đời vua Lê Trang Tông có một người Tây tên là Inêkhu theo đường thủy lẻn vào giảng đạo Giatô ở những làng Ninh Cường ; Quần Anh ; Trà Lũ nay thuộc Tỉnh Nam Định. ” Từ đó ; những giáo sĩ Bồ Đào Nha ; Tây Ban Nha tìm đến ngày càng đông để truyền giáo. Như vậy là trong đời sống tư tưởng Nước Ta có thêm một tôn giáo. Đó là Kitô giáo .Sự tăng trưởng của Kitô giáo ở Nước Ta có phần độc lạ với Phật giáo ; Nho giáo ở Nước Ta. Thái độ của những vương triều so với tôn giáo này qua những thời kì lịch sử vẻ vang có khác nhau. “ Trong thế kỉ XVII ; chính quyền sở tại Trịnh – Nguyễn nhiều lần ra lệnh cấm đạo ; trục xuất giáo sĩ. Tuy vậy ; nhiều giáo sĩ vẫn lén lút hoạt động giải trí để sẵn sàng chuẩn bị cơ sở cho những hành vi can thiệp và xâm lược sau này ” ( Lịch sử Nước Ta ; Nxb Khoa học xã hội ; TP. Hà Nội ; 1971 )Nhà Nguyễn giai đoạn này đối xử với Kitô giáo trong từng thời kì có khác nhau ; lúc thì được cho phép hoạt động giải trí ; lúc thì không cho ngặt nghèo. Nhưng dù sao ; Kitô giáo cũng đã Open ở Nước Ta với tư cách một tôn giáo trong đời sống tư tưởng – văn hoá của dân cư .
+ Sự xuất hiện của chữ quốc ngữ:
Diễn trình lịch sử vẻ vang của tiếng Việt đến thế kỉ XV đã đạt đến độ trong sáng ; là một thứ ngôn từ giàu và đẹp. Từ thế kỉ XVII ; khi vào nước ta để truyền đạo ; những giáo sĩ đã học tiếng Việt để giảng đạo ; dùng vần âm Latinh để ghi âm tiếng Việt. Chữ Quốc ngữ từ từ Open. Vì thế ; những giáo sĩ người Bồ Đào Nha ; Italia đã dùng chữ này để soạn sách giáo lí ; và làm từ điển tổ chức triển khai việc đúc chữ in. Năm 1649 – 1651 ; Alêchxan đơ rốt ( Alexandre de Rhodes ) đã cho ra đời công chúng ở Roma cuốn từ điển Việt – Bồ – Latinh và cuốn Phép giảng tám ngày ; một cuốn sách giáo lí bằng hai thứ tiếng Việt – Latinh …Sáng tạo ra chữ Quốc ngữ là khu công trình của nhiều giáo sĩ phương Tây ; nhưng rõ ràng ; trong khu công trình này ; góp phần của nhiều người Nước Ta không phải là nhỏ .Sự Open của chữ Quốc ngữ sẽ đưa sự tăng trưởng văn hoá lên một bước mới. Tuy nhiên ; giai cấp thống trị thời ấy đã không nhận ra quyền lợi của việc dùng chữ quốc ngữ. Mãi sau này ; những thức giả của thời đại mới nhận thấy và sử dụng nó .
+ Đàng Trong và sự phát triển văn hoá Việt:
Giữa thế kỉ XVI ; sau khi Nguyễn Kim chết ; Trịnh Kiểm nắm tổng thể quyền hành ; tước đoạt mọi quyền lực tối cao của dòng họ Nguyễn. Con trai Nguyễn Kim là Nguyễn Hoàng phải xin vào trấn thủ Thuận Hóa năm 1558 rồi kiêm trấn thủ Quảng Nam năm 1570. Thực ra ; trước khi Nguyễn Hoàng vào trấn nhậm ; lưu dân Việt đã vào đây để khám phá lập làng ; lập ấp. Sau khi li khai với tập đoàn lớn Lê – Trịnh ở Đàng Ngoài và thực thi những cuộc cuộc chiến tranh giữa hai tập đoàn lớn phong kiến ; những chúa Nguyễn đã biến Thuận – Quảng thành vùng đất phong phú. Rồi từ Thuận – Quảng những chúa Nguyễn mở rộng dần sự tìm hiểu và khám phá của mình vào Nam Bộ .So với Đàng Ngoài ; Đàng Trong chính là một vùng đất mới của người Việt .Đặc điểm vạn vật thiên nhiên có nhiều nét độc lạ so với vùng đất cội nguồn là nơi tổ tiên người Việt sinh sống truyền kiếp .Do vậy ; diễn trình lịch sử vẻ vang của văn hoá Nước Ta ; vùng đất mới sẽ có nhiều nét riêng không liên quan gì đến nhau. Người Việt sẽ phải xử lí 1 số ít quan hệ như sau để tăng trưởng vốn văn hoá của mình :– Thứ nhất là giữa vốn văn hoá ẩn trong tiềm thức họ mang theo từng vùng đất cội nguồn và điều kiện kèm theo tự nhiên ; xã hội của vùng đất mới .– Thứ hai là giữa vốn văn hoá của tộc người Việt và vốn văn hoá của những dân tộc bản địa khác trên cùng địa phận .– Thứ ba là giữa vốn văn hoá của lưu dân khám phá và vốn văn hoá của lớp dân cư rất lâu rồi ; nhất là ở Nam Bộ .Mặt khác ; suốt hai trăm năm tạo ra cõi trời riêng ở phương Nam ; những chúa Nguyễn đã ảnh hưởng tác động ; dù là vô thức tạo cho văn hoá Đàng Trong đặc thù khép kín ; xa cách với văn hoá Đàng Ngoài. Tuy nhiên ; với người dân ; sự ảnh hưởng tác động vô thức của vương triều không làm mất đi hay mờ nhạt ý thức cội nguồn ; cả về phương diện văn hoá ; vì vậy ; tính thống nhất của văn hoá Việt vẫn được bảo vệ. Sự thống nhất vương quốc vào thời Quang Trung ; sau đó vào thời vua Gia Long ; tạo cho sự thống nhất này bền vững và kiên cố hơn .
+ Sự phát triển của các ngành văn hoá nghệ thuật:
Đầu tiên là văn học. Nét đáng chú ý quan tâm của văn học quy trình tiến độ này là văn Nôm ; được khởi phát từ những quy trình tiến độ trước đã ngày càng tăng trưởng. Nguyễn Bỉnh Khiêm ; Đào Duy Từ đều dùng chữ Nôm để sáng tác. Một số truyện Nôm ( khuyết danh ) như Truyện Vương Tương ; Tô Công phụng sứ Open Open ở thế kỉ XVII – XVIII .Sang đến thế kỉ XVIII – XIX ; những tác phẩm bằng chữ chữ Nôm đã trọn vẹn chiếm lợi thế trên văn đàn. Những tác phẩm như Truyện Kiều của Nguyễn Du ; thơ Hồ Xuân Hương ; Cung oán ngâm của Nguyễn Gia Thiều ; thơ của Bà Huyện Thanh Quan ; những truyện Nôm dài như Phan Trần ; Nhị Độ mai ; Quan Ân Thị Kính ; Phạm Công – Cúc Hoa ; Phạm Tải – Ngọc Hoa ; Hoàng Trừu ; Thạch Sanh … là những tác phẩm có giá trị nhất ; không riêng gì với thời đại này ; mà cả những thời đại sau .Tương ứng với sự tăng trưởng của văn học viết bằng chữ Nôm là sự tăng trưởng của thơ lục bát và tuy nhiên thất lục bát. Hai thể này đã đạt đủ độ nhuần nhuỵ nhất của nó. Chưa khi nào ; nền văn học dân tộc bản địa lại đạt đến đỉnh điểm bùng cháy rực rỡ như thời kì này .Cùng với sự tăng trưởng của văn học thành văn là sự nở rộ của những sáng tác dân gian. Truyện cười ; truyện trạng ; tục ngữ … đều nở rộ trong quá trình này. Các hình thức diễn xướng dân gian như hát tuồng ; hát chèo ; hát ả đào … đều tăng trưởng rất can đảm và mạnh mẽ .Về kiến trúc ; sự trỗi dậy của Phật giáo và Đạo giáo khiến cho những thiết chế của tôn giáo này đều được thiết kế xây dựng khá nhiều. Đình ; đền ; chùa khá tăng trưởng mang phong thái dân gian đậm nét. Thế kỉ XVI – XVII ; kiến trúc đình làng tăng trưởng mạnh. Bên cạnh những chủ đề tâm linh nhân thế ; điêu khắc đình làng còn có những hoa văn phản ánh hoạt động và sinh hoạt văn hoá đời thường. Vị thành hoàng đã có những bước tiến chắc như đinh ; về ngự tại đình làng ; nhất là sau năm 1572 ; vương triều nhà Lê chủ trương san định thần tích của những vị thần ở những làng và giao cho Nguyễn Bính làm việc làm này .Thế kỉ XVIII ; những cuộc cuộc chiến tranh nông dân bùng nổ như vũ bão đưa đến thắng lợi như vũ bão của trào lưu Tây Sơn đã khiến cho kĩ năng phát minh sáng tạo của nghệ sĩ được tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Những ngôi chùa ; những đình làng được kiến thiết xây dựng trong quy trình tiến độ này như đình Thạch Lỗi ( Mỹ Văn – Hưng Yên ) ; đình làng Đình Bảng ( Thành Phố Bắc Ninh ) … biểu lộ được phong thái điêu khắc thế kỉ XVII ; cảnh hoạt động và sinh hoạt ít dần trong những hoa văn trang trí ; nhưng nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí thì vẫn tự nhiên ; tự do .Nghệ thuật tạc tượng thế kỉ XVIII đã đạt đến một trình độ điêu luyện. Tiêu biểu cho phát minh sáng tạo của người nghệ sĩ dân gian tiến trình này là những pho tượng ở chùa Tây Phương. Đề tài được lấy từ sự tích của Đạo Phật nhưng những pho tượng vẫn mang phong thái Việt ; hiện thực và quyến rũ .
Đáng chú ý là kiến trúc điêu khắc dưới thời các vua Nguyễn nửa đầu thế kỉ XIX ở kinh thành Huế. Năm 1802; vua Gia Long đã chọn Huế làm kinh đô thay cho Thăng Long. Trên một mặt bằng gần vuông; kinh đô Huế được xây dựng theo bố cục ba lớp thành bao bọc khác nhau là: kinh thành; Hoàng thành và Tử Cấm thành. Lối kiến trúc truyền thống cả ở Thăng Long và Tây Đô vẫn được tiếp nối với kiến trúc của kinh thành Huế.
Là một toà kiến trúc đồ sộ và bền vững và kiên cố ; kinh thành nghiêng về một thành quân sự chiến lược hơn là một kinh đô. Hoàng thành gần vuông không nằm đúng TT của kinh thành mà hơi lệch về phía Nam. Về cơ bản ; Hoàng thành là thành bảo vệ cho cỗ máy chính quyền sở tại nhà Nguyễn. Tử Cấm thành được bố cục tổng quan theo hình chữ nhật ; nằm hơi lùi về phía sau ; nhằm mục đích tạo ra một quốc tế khác biệt cho đời sống của nhà vua .Điêu khắc Huế gồm tượng người và thú ở những lăng mộ ; tượng những thiêng vật như tượng rồng ; tượng những con cù ; tượng ở những chùa và chạm nổi quanh cửu đỉnh. Tại những cửu đỉnh “ mạch truyền thống lịch sử điêu khắc thời Lê được tiếp thu và tăng trưởng ở thời Nguyễn ; nhưng nó đã được văn minh hơn và phần nào tiếp cận với nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình phương Tây đương thời. ”Tóm lại ; diễn trình văn hoá Nước Ta ở thiên niên kỉ thứ hai ( từ năm 938 đến năm 1858 ) đã tăng trưởng với nhiều nét đặc biệt quan trọng. Sự tăng trưởng cả về lượng và chất của những thành tố văn hoá đã khiến cho văn hoá Nước Ta đạt đến trình độ tỏa nắng rực rỡ nhất nhất cho đến lúc ấy. Ba lần văn hoá dân tộc bản địa phục hưng ; khẳng định chắc chắn truyền thống và bản lĩnh của một dân tộc bản địa đã trưởng thành ; một vương quốc văn hiến ; là một sức mạnh để dân tộc bản địa ta hội nhập vào quốc tế tân tiến ; để đi qua những sóng gió ; bão tố lịch sử vẻ vang ở quy trình tiến độ sau .
Source: https://sangtaotrongtamtay.vn
Category: Giáo dục