Chủ nghĩa tư bản độc quyền: Nguyên nhân, bản chất, đặc điểm

Chủ nghĩa tư bản độc quyền là gì? Nguyên nhân hình thành tư bản độc quyền và bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền; đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền 

1. Nguyên nhân hình thành tư bản độc quyền

Theo Lênin “tự do cạnh tranh đẻ ra tập trung sản xuất và sự tập trung sản xuất này, khi phát triển tới một mức độ nhất định, lại dẫn tới độc quyền”.

Sự độc quyền hay sự thống trị của tư bản độc quyền là cơ sở của chủ nghĩa tư bản độc quyền. Sự Open của tư bản độc quyền do những nguyên do hầu hết sau đây :Một là, sự tăng trưởng của lực lượng sản xuất dưới công dụng của văn minh khoa học – kỹ thuật, làm Open những ngành sản xuất mới mà ngay từ đầu đã là những ngành có trình độ tích tụ cao. Đó là những nhà máy sản xuất lớn, yên cầu những hình thức kinh tế tài chính tổ chức mới .Hai là, cạnh tranh đối đầu tự do, một mặt, buộc các nhà tư bản phải nâng cấp cải tiến kỹ thuật, tăng quy mô tích luỹ ; mặt khác, dẫn đến nhiều doanh nghiệp nhỏ, trình độ kỹ thuật kém hoặc bị các đối thủ cạnh tranh mạnh hơn thôn tính, hoặc phải link với nhau để đứng vững trong cạnh tranh đối đầu. Vì vậy, Open một số ít xí nghiệp sản xuất tư bản lớn nắm vị thế thống trị một ngành hay trong 1 số ít ngành công nghiệp .Ba là, khủng hoảng kinh tế làm cho nhiều nhà máy sản xuất nhỏ và vừa bị phá sản ; 1 số ít sống sót phải thay đổi kỹ thuật để thoát khỏi khủng hoảng cục bộ, do đó thôi thúc quy trình tập trung chuyên sâu sản xuất. Tín dụng tư bản chủ nghĩa lan rộng ra, trở thành đòn kích bẩy can đảm và mạnh mẽ thôi thúc tập trung chuyên sâu sản xuất .Bốn là, những xí nghiệp sản xuất và công ty lớn có tiềm lực kinh tế tài chính mạnh liên tục cạnh tranh đối đầu với nhau ngày càng quyết liệt, khó phân thắng bại, do đó phát sinh khuynh hướng thỏa hiệp, từ đó hình thành các tổ chức độc quyền .

2. Bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền

Chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do phát triển đến độ nhất định thì xuất hiện các tổ chức độc quyền. Lúc đầu tư bản độc quyền chỉ có trong một số ngành, một số lĩnh vực của nền kinh tế. Hơn nữa, sức mạnh kinh tế của các tổ chức độc quyền cũng chưa thật lớn. Tuy nhiên, sau này, sức mạnh của các tổ chức độc quyền đã được nhân lên nhanh chóng và từng bước chiếm địa vị chi phối trong toàn nền kinh tế. Chủ nghĩa tư bản bước sang giai đoạn phát triển mới – chủ nghĩa tư bản độc quyền.

Xét về thực chất, chủ nghĩa tư bản độc quyền là một nấc thang tăng trưởng mới của chủ nghĩa tư bản .Chủ nghĩa tư bản độc quyền là chủ nghĩa tư bản trong đó ở hầu hết các ngành, các nghành của nền kinh tế tài chính sống sót các tổ chức tư bản độc quyền và chúng chi phối sự tăng trưởng của hàng loạt nền kinh tế tài chính .Nếu trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh đối đầu tự do, sự phân hóa giữa các nhà tư bản chưa thực sự thâm thúy nên quy luật thống trị của thời kỳ này là quy luật doanh thu trung bình, còn trong chủ nghĩa tư bản độc quyền, quy luật thống trị là quy luật doanh thu độc quyền .Sự sinh ra của chủ nghĩa tư bản độc quyền vẫn không làm biến hóa được thực chất của chủ nghĩa tư bản. Bản thân quy luật doanh thu độc quyền cũng chỉ là một hình thái biến tướng của quy luật giá trị thặng dư .

3. Đặc điểm kinh tế tài chính cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền

Có thể khái quát 1 số ít đặc thù kinh tế tài chính cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền như sau :

a ) Sự tập trung chuyên sâu sản xuất và sự thống trị của các tổ chức độc quyền

Tích tụ và tập trung chuyên sâu sản xuất cao dẫn đến hình thành các tổ chức độc quyền .Tổ chức độc quyền là liên minh giữa những nhà tư bản lớn để tập trung chuyên sâu vào trong tay một phần đông ( thậm chí còn hàng loạt ) mẫu sản phẩm của một ngành, được cho phép liên minh này phát huy tác động ảnh hưởng quyết định hành động đến quy trình sản xuất và lưu thông của ngành đó .Những liên minh độc quyền, thoạt đầu hình thành theo sự link ngang, tức là sự link những doanh nghiệp trong cùng ngành, dưới những hình thức cácten, xanhđica, tờrớt .Cácten là hình thức tổ chức độc quyền dựa trên sự ký kết hiệp định giữa các xí nghiệp sản xuất thành viên để thoả thuận với nhau về giá thành, quy mô sản lượng, thị trường tiêu thụ, kỳ hạn thanh toán giao dịch … còn việc sản xuất và tiêu thụ mẫu sản phẩm vẫn do bản thân mỗi thành viên thực thi .Xanhđica là hình thức tổ chức độc quyền trong đó việc tiêu thụ mẫu sản phẩm do một ban quản trị chung đảm nhiệm, nhưng sản xuất vẫn là việc làm độc lập của mỗi thành viên .Cácten và xanhđica dễ bị phá vỡ khi tương quan lực lượng đổi khác. Vì vậy, một hình thức độc quyền mới sinh ra là tờrớt. Tờrớt thống nhất cả việc sản xuất và tiêu thụ vào tay một ban quản trị chung, còn các thành viên trở thành các cổ đông .

Tiếp đó, xuất hiện sự liên kết dọc, nghĩa là sự liên kết không chỉ những xí nghiệp lớn mà cả những xanhđica, tờrớt… thuộc các ngành khác nhau nhưng có liên quan với nhau về kinh tế và kỹ thuật, hình thành các côngxoócxiom.

Từ giữa thế kỷ XX tăng trưởng một kiểu link mới – link đa ngành – hình thành những cônglômêrat ( conglomerat ) hay consơn ( concern ) khổng lồ tóm gọn nhiều công ty, xí nghiệp sản xuất thuộc những ngành công nghiệp rất khác nhau, đồng thời gồm có cả vận tải đường bộ, thương mại, ngân hàng nhà nước và các dịch vụ khác, v.v. .Nhờ nắm được vị thế thống trị trong nghành sản xuất và lưu thông, các tổ chức độc quyền có năng lực định ra Ngân sách chi tiêu độc quyền. Giá cả độc quyền là giá thành sản phẩm & hàng hóa có sự chênh lệch rất lớn so với Chi tiêu sản xuất. Họ định ra Ngân sách chi tiêu độc quyền cao hơn Chi tiêu sản xuất so với những sản phẩm & hàng hóa mà họ bán ra và Ngân sách chi tiêu độc quyền thấp dưới giá thành sản xuất so với những sản phẩm & hàng hóa mà họ mua, trước hết là nguyên vật liệu. Qua đó họ thu được doanh thu độc quyền .Tuy nhiên, Chi tiêu độc quyền không thủ tiêu được tác động ảnh hưởng của quy luật giá trị và quy luật giá trị thặng dư. Vì xét hàng loạt xã hội thì tổng giá cả vẫn bằng tổng số giá trị và tổng doanh thu vẫn bằng tổng giá trị thặng dư trong các nước tư bản chủ nghĩa. Những thứ mà các tổ chức độc quyền kếch xù thu được cũng là những thứ mà các những tầng lớp tư sản vừa và nhỏ, nhân dân lao động ở các nước tư bản chủ nghĩa và nhân dân ở các nước thuộc địa và nhờ vào mất đi .

b ) Tư bản kinh tế tài chính và bọn đầu sỏ kinh tế tài chính

Tích tụ, tập trung chuyên sâu tư bản trong ngân hàng nhà nước dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền trong ngân hàng nhà nước. Từ chỗ làm trung gian trong việc giao dịch thanh toán và tín dụng thanh toán, nay do nắm được phần đông tư bản tiền tệ trong xã hội, ngân hàng nhà nước đã trở thành người có quyền lực tối cao vạn năng chi phối các hoạt động giải trí kinh tế tài chính – xã hội .Các tổ chức độc quyền ngân hàng nhà nước cho các tổ chức độc quyền công nghiệp vay và nhận gửi những số tiền lớn của các tổ chức độc quyền công nghiệp trong một thời hạn dài, nên quyền lợi của chúng xoắn xuýt với nhau, hai bên đều chăm sóc đến hoạt động giải trí của nhau, tìm cách xâm nhập vào nhau. Từ đó hình thành một loại tư bản mới gọi là tư bản kinh tế tài chính .Tư bản kinh tế tài chính là sự xâm nhập và dung hợp vào nhau giữa tư bản độc quyền ngân hàng nhà nước và tư bản độc quyền trong công nghiệp .Bọn đầu sỏ kinh tế tài chính ( trùm tư bản kinh tế tài chính ) thiết lập sự thống trị của mình trải qua “ chính sách tham gia ”. Thực chất của chính sách tham gia là một nhà tư bản kinh tế tài chính hoặc một tập đoàn lớn kinh tế tài chính, nhờ nắm được số CP khống chế mà chi phối được công ty gốc hay “ công ty mẹ ”, rồi qua công ty mẹ chi phối các công ty nhờ vào hay các “ công ty con ”, các công ty này lại chi phối các “ công ty cháu ” v.v.. Bởi vậy, với 1 số ít tư bản nhất định, một trùm tư bản kinh tế tài chính hoàn toàn có thể chi phối được những nghành nghề dịch vụ sản xuất rất lớn .

c ) Xuất khẩu tư bản

Xuất khẩu sản phẩm & hàng hóa là mang hàng hóa ra quốc tế để triển khai giá trị và giá trị thặng dư, còn xuất khẩu tư bản là xuất khẩu giá trị ra quốc tế ( góp vốn đầu tư tư bản ra quốc tế ) nhằm mục đích mục tiêu chiếm đoạt giá trị thặng dư ở các nước nhập khẩu tư bản đó .Xuất khẩu tư bản trở thành tất yếu, vì trong những nước tư bản chủ nghĩa tăng trưởng đã tích luỹ được một khối lượng tư bản lớn và phát sinh thực trạng “ thừa tư bản ”. Tình trạng thừa này không phải là thừa tuyệt đối, mà là thừa tương đối, nghĩa là không tìm được nơi góp vốn đầu tư có doanh thu cao ở trong nước. Tiến bộ kỹ thuật ở các nước này đã dẫn đến tăng cấu trúc hữu cơ của tư bản và hạ thấp tỷ suất lợi nhuận ; trong khi đó, ở những nước kém tăng trưởng về kinh tế tài chính, nhất là ở các nước thuộc địa, dồi dào nguyên vật liệu và nhân công giá rẻ nhưng lại thiếu vốn và kỹ thuật .Do tập trung chuyên sâu trong tay một khối lượng tư bản khổng lồ nên việc xuất khẩu tư bản ra quốc tế trở thành một nhu yếu tất yếu của các tổ chức độc quyền .Xét về hình thức góp vốn đầu tư, hoàn toàn có thể phân loại xuất khẩu tư bản thành xuất khẩu tư bản trực tiếp và xuất khẩu tư bản gián tiếp. Xuất khẩu tư bản trực tiếp là đưa tư bản ra quốc tế để trực tiếp kinh doanh thu doanh thu cao. Xuất khẩu tư bản gián tiếp là cho vay để thu cống phẩm .Việc xuất khẩu tư bản là sự lan rộng ra quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa ra quốc tế, là công cụ hầu hết để bành trướng sự thống trị của tư bản kinh tế tài chính ra toàn quốc tế. Tuy nhiên, việc xuất khẩu tư bản, về khách quan có những ảnh hưởng tác động tích cực đến nền kinh tế tài chính các nước nhập khẩu, như thôi thúc quy trình chuyển kinh tế tài chính tự cung tự túc tự cấp thành kinh tế tài chính sản phẩm & hàng hóa, thôi thúc sự chuyển biến từ cơ cấu tổ chức kinh tế tài chính thuần nông thành cơ cấu tổ chức kinh tế tài chính nông – công nghiệp, mặc dầu cơ cấu tổ chức này còn què quặt, chịu ràng buộc vào kinh tế tài chính của chính quốc .

d ) Sự phân loại quốc tế về mặt kinh tế tài chính giữa các liên minh độc quyền quốc tế

Việc xuất khẩu tư bản tăng lên về quy mô và lan rộng ra khoanh vùng phạm vi tất yếu dẫn đến việc phân loại quốc tế về mặt kinh tế tài chính, nghĩa là phân loại nghành nghề dịch vụ góp vốn đầu tư tư bản, phân loại thị trường quốc tế giữa các tổ chức độc quyền. Cuộc đấu tranh giành thị trường tiêu thụ, nguồn nguyên vật liệu và nghành góp vốn đầu tư có doanh thu cao ở quốc tế trở nên nóng bức. Những cuộc đụng đầu trên trường quốc tế giữa các tổ chức độc quyền có sức mạnh kinh tế tài chính hùng hậu dẫn đến các cuộc cạnh tranh đối đầu quyết liệt giữa chúng, tất yếu dẫn đến khuynh hướng thỏa hiệp, ký kết hiệp định để củng cố vị thế độc quyền của chúng trong những nghành và những thị trường nhất định. Từ đó hình thành các liên minh độc quyền quốc tế, các tập đoàn lớn xuyên vương quốc …

e ) Sự phân loại quốc tế về mặt chủ quyền lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc

Khi góp vốn đầu tư ra quốc tế, đặc biệt quan trọng là ở các nước thuộc địa và nhờ vào, tư bản độc quyền không riêng gì thu được doanh thu độc quyền không thôi mà là “ siêu lợi nhuận độc quyền ” do có những điều kiện kèm theo thuận tiện mà tại chính quốc không có được như nguồn nguyên vật liệu dồi rào giá rẻ hoặc lấy không, giá nhân công rẻ mạt … Do đó luôn diễn ra sự cạnh tranh đối đầu quyết liệt giữa các tổ chức độc quyền thuộc các vương quốc khác nhau. Điều này yên cầu có sự can thiệp của nhà nước nhằm mục đích giúp cho các tổ chức độc quyền của nước mình giành giật thị trường và thiên nhiên và môi trường góp vốn đầu tư nhằm mục đích thu được siêu lợi nhuận độc quyền ở ngoại bang. Sự can thiệp đó của nhà nước đã biến nó thành một nước đế quốc chủ nghĩa .Như vậy, chủ nghĩa đế quốc là sự phối hợp giữa nhu yếu vươn ra và thống trị ở quốc tế của tư bản độc quyền với đường lối xâm lăng của nhà nước .Chủ nghĩa đế quốc là một đặc trưng của chủ nghĩa tư bản độc quyền biểu lộ trong đường lối xâm lược quốc tế, biến những nước này thành mạng lưới hệ thống thuộc địa của các cường quốc nhằm mục đích cung ứng nhu yếu thu siêu lợi nhuận độc quyền của tư bản độc quyền .Lợi ích của việc xuất khẩu tư bản thôi thúc các cường quốc tư bản đi lấn chiếm các nước khác và lập nên mạng lưới hệ thống thuộc địa, vì trên thị trường thuộc địa thuận tiện loại trừ được các đối thủ cạnh tranh cạnh tranh đối đầu, thuận tiện nắm được độc quyền nguyên vật liệu và thị trường tiêu thụ. Đối với tư bản kinh tế tài chính, không phải chỉ những nguồn nguyên vật liệu đã được tìm ra mới có ý nghĩa, mà cả những nguồn nguyên vật liệu hoàn toàn có thể tìm được cũng rất quan trọng, do đó tư bản kinh tế tài chính có khuynh hướng lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ kinh tế tài chính và thậm chí còn cả chủ quyền lãnh thổ nói chung. Chủ nghĩa tư bản tăng trưởng càng cao, nhu yếu nguyên vật liệu càng lớn, sự cạnh tranh đối đầu càng nóng bức thì cuộc đấu tranh để giành giật thuộc địa giữa chúng càng kinh khủng .Bước vào thế kỷ XX, việc phân loại quốc tế về mặt chủ quyền lãnh thổ giữa các đế quốc tư bản sinh ra sớm đã triển khai xong. Nhưng sau đó các đế quốc sinh ra muộn hơn đấu tranh đòi chia lại quốc tế. Đó là nguyên do chính dẫn đến các cuộc Chiến tranh quốc tế lần thứ nhất 1914 – 1918 và lần thứ hai 1939 – 1945, và những xung đột nóng ở nhiều khu vực trên quốc tế …

( Tài liệu tìm hiểu thêm : Giáo trình Kinh tế chính trị Mác Lênin )

Source: https://sangtaotrongtamtay.vn
Category: Khoa học