Nhận thức là gì? Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính

Nhận thức là một trong ba quy trình tâm ý cơ bản của con người : nhận thức, xúc cảm và ý chí. Nó là tiền đề của hai quy trình kia, đồng thời có quan hệ ngặt nghèo với chúng và với các hiện tượng tâm ý khác .

Nhận thức là gì ?

Quá trình nhận thức giúp cho chúng ta phản ánh bản thân các sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan – những khách thể tác động vào con người trong quá trình hoạt động của họ. Nhờ nhận thức mà con người có xúc cảm, tình cảm, đặt ra được mục đích và dựa vào đó mà hành động. Như vậy, quá trình nhận thức xuất phát từ hành động, làm tiền đề cho các quá trình tâm lý khác. Đồng thời tính chân thực của quá trình nhận thức cũng được kiểm nghiệm qua hành động: hành động có kết quả chứng tỏ chúng ta phản ánh đúng hành động, không có kết quả chứng tỏ ta phản ánh sai.

Nhờ quy trình nhận thức, tất cả chúng ta không chỉ phản ánh hiện thực xung quanh ta, mà cả hiện thực của bản thân ta nữa, không riêng gì phản ánh cái bên ngoài mà cả cái thực chất bên trong, không riêng gì phản ánh cái hiện tại mà cả cái đã qua và cả cái sẽ tới, cái quy luật tăng trưởng của hiện thực nữa. Như thế có nghĩa là quy trình nhận thức gồm có nhiều quy trình khác nhau, ở những mức độ phản ánh khác nhau : cảm xúc, tri giác, trí nhớ, tư duy, tưởng tượng. Những quy trình này sẽ cho tất cả chúng ta những loại sản phẩm khác nhau, còn gọi là những cấu trúc tâm ý khác nhau ( hình tượng, hình tượng, khái niệm ). Đại thể hoàn toàn có thể chia hàng loạt hoạt động giải trí nhận thức thành 2 quá trình lớn : nhận thức cảm tính ( gồm cảm xúc và tri giác ) và nhận thức lý tính. Trong hoạt động giải trí nhận thức của con người, tiến trình cảm tính và lý tính có quan hệ ngặt nghèo và ảnh hưởng tác động tương hỗ lẫn nhau. V.I.Lênin đã tổng kết quy luật đó của hoạt động giải trí nhận thức nói chung như sau : “ Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn – Đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách quan ” .

Chúng ta hãy lần lượt nghiên cứu và điều tra các quy trình nhận thức riêng ( trong thực tiễn chúng đan kết vào nhau ) từ thấp đến cao .

Nhận thức cảm tính

Nhận thức cảm tính là mức độ nhận thức đầu tiên của con người, trong đó chúng ta chỉ phản ánh được những đặc điểm bên ngoài của những sự vật, hiện tượng riêng lẻ khi chúng trực tiếp tác động vào các giác quan của ta. Nhận thức cảm tính là nhận thức bằng các giác quan và một cách trực tiếp. Nhận thức cảm tính chưa cho ta biết được bản chất, quy luật, những thuộc tính bên trong của các sự vật và hiện tượng, vì vậy mà nó phản ánh còn hời hợt, chưa sâu sắc và còn sai lầm. Nhận thức cảm tính có 2 quá trình cơ bản, đó là cảm giác và tri giác:

Cảm giác

Nếu nghiên cứu và điều tra sự tăng trưởng của hoạt động giải trí nhận thức trong quy trình tiến hóa của quốc tế ( tăng trưởng chủng loại ) và ở một đứa trẻ ( tăng trưởng thành viên ), tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thấy rằng cảm xúc là hình thức khuynh hướng tiên phong của khung hình trong quốc tế xung quanh. Có những con vật chỉ phản ánh được những thuộc tính riêng không liên quan gì đến nhau có ý nghĩa sinh học trực tiếp của các sự vật và hiện tượng. Ở trẻ con, trong những tuần lễ đầu, cũng như vậy. Điều đó nói lên rằng : cảm xúc là hình thức khởi đầu trong sự tăng trưởng của hoạt động giải trí nhận thức .
Cảm giác là một quy trình tâm ý phản ánh từng thuộc tính riêng không liên quan gì đến nhau của sự vật và hiện tượng khi chúng trực tiếp tác động ảnh hưởng vào các giác quan của ta .
Như vậy, hoàn toàn có thể thấy ở cảm xúc mấy đặc thù sau :

• Nó là quá trình tâm lý (chứ không phải là trạng thái hay thuộc tính).
• Phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ của sự vật, hiện tượng (chứ không phản ánh được sự vật, hiện tượng một cách trọn vẹn).
• Phản ánh sự vật, hiện tượng một cách trực tiếp (khi sự vật, hiện tượng đang tác động vào giác quan ta).

Tuy là hình thức phản ánh thấp nhất, nhưng cảm xúc giữ vai trò khá quan trọng trong đời sống của con người .
Cảm giác là hình thức xu thế tiên phong của con người ( và con vật ), và là nguồn phân phối những nguyên vật liệu để con người thực thi những hình thức nhận thức cao hơn. V.I.Lênin đã từng nói : “ Ngoài sự trải qua cảm xúc ra, tất cả chúng ta không thể nào nhận thức được bất kể một hình thức nào của vật chất, cũng như bất kể một hình thức nào của hoạt động ”, “ Tiền đồ tiên phong của lý luận về nhận thức chắc như đinh là nói rằng cảm xúc là cái nguồn gốc duy nhất của hiểu biết ” .

Đặc biệt, so với những người bị khuyết tật ( câm, mù, điếc ) thì cảm xúc, nhất là xúc giác, là con đường nhận thức quan trọng so với họ .
Ngoài vai trò về mặt nhận thức trên đây, cảm xúc còn là điều kiện kèm theo quan trọng để bảo vệ trạng thái hoạt động giải trí của vỏ não, do đó bảo vệ hoạt động giải trí ý thức thông thường của con người .
Có nhiều cách phân loại cảm xúc, tuỳ thuộc dựa vào các tiêu chuẩn. Người ta thường phân cảm xúc thành 2 loại cơ bản : cảm xúc bên ngoài và cảm xúc bên trong ( dựa vào vị trí của nguồn kích thích gây nên cảm xúc )

– Các cảm giác bên ngoài:

+ Cảm giác nhìn ( thị giác ) : phát sinh do tác động ảnh hưởng của các sóng ánh sáng phát ra từ các sự vật. Cảm giác nhìn cho biết hình thù, khối lượng, độ sáng, độ xa, sắc tố của sự vật .
+ Cảm giác nghe ( thính giác ) : do những sóng âm, tức là những xê dịch của không khí gây nên. Cảm giác nghe phản ánh những thuộc tính của âm thanh, lời nói : cao độ ( tần số giao động ), cường độ ( biên độ xê dịch ) và âm sắc ( hình thức xê dịch ) .
+ Cảm giác ngửi ( khứu giác ) : do các phân tử của các chất bay hơi tác động ảnh hưởng lên màng ngoài của khoang mũi cùng không khí gây nên .
+ Cảm giác nếm ( vị giác ) : do ảnh hưởng tác động của các thuộc tính hoá học của các chất hoà tan trong nước lên các cơ quan thụ cảm vị giác ở lưỡi, họng và vòm họng tạo nên. Cảm giác nếm như : ngọt, mặn, chua, cay, đắng, …
+ Cảm giác da ( mạc giác ) : do những kích thích cơ học và nhiệt độ tác động ảnh hưởng lên da tạo nên. Cảm giác da gồm 5 loại : đụng chạm, nén, nóng, lạnh, đau .

– Các cảm giác bên trong:

+ Cảm giác hoạt động và cảm xúc sờ mó :
. Cảm giác hoạt động là cảm xúc phản ánh những đổi khác xảy ra trong các cơ quan hoạt động, báo hiệu về mức độ co của cơ và về vị trí của các phần của khung hình .
. Sự tích hợp giữa cảm xúc hoạt động và cảm xúc đụng chạm tạo thành cảm xúc sờ mó .
+ Cảm giác cân đối : là phản ánh vị trí và những hoạt động của đầu. Cơ quan của cảm xúc cân đối nằm ở tai trong tương quan ngặt nghèo với dây thần kinh số 11 ( dây thần kinh phế vị ) .
+ Cảm giác rung : do các giao động của không khí ảnh hưởng tác động lên mặt phẳng thân thể tạo nên .
+ Cảm giác khung hình : phản ánh thực trạng hoạt động giải trí của các cơ quan nội tạng, gồm có cả cảm xúc đói, no, buồn nôn, đau ở các cơ quan bên trong con người .
Cảm giác ở con người diễn ra theo những quy luật nhất định. Việc hiểu biết và tính đến các quy luật cảm xúc trong đời sống và công tác làm việc hàng ngày là thiết yếu và hữu dụng .
– Quy luật về ngưỡng cảm xúc : Muốn có cảm xúc thì phải có sự kích thích vào giác quan. Nhưng không phải mọi sự kích thích vào giác quan đều gây cảm xúc. Kích thích yếu quá không gây nên cảm xúc. Kích thích mạnh quá cũng dẫn đến mất cảm xúc. Vậy muốn kích thích gây ra được cảm xúc, thì kích thích phải đạt tới một số lượng giới hạn nhất định, số lượng giới hạn mà ở đó kích thích gây ra được cảm xúc thì gọi là ngưỡng cảm xúc. Có 2 loại ngưỡng cảm xúc : ngưỡng phía dưới và ngưỡng phía trên. Ngưỡng cảm xúc phía dưới là cường độ tối thiểu đủ để gây được cảm xúc. Ngưỡng cảm xúc phía trên là cường độ kích thích tối đa mà ở đó vẫn còn gây được cảm xúc .
Ví dụ : ngưỡng phía dưới của cảm xúc nhìn ở người là những sóng ánh sáng có bước sóng là 390 milimicron và ngưỡng phía trên là 780 milimicron. Trong khoanh vùng phạm vi giữa ngưỡng phía dưới và ngưỡng phía trên của mỗi loại cảm xúc đều có một vùng phản ánh tốt nhất. Ví dụ : vùng phản ánh tốt nhất của ánh sáng so với mắt là những sóng ánh sáng có bước sóng là 565 milimicron, của âm thanh so với tai là 1000 hec .
Cảm giác còn phản ánh cả sự khác nhau giữa các kích thích. Nhưng không phải mọi sự khác nhau nào của các kích thích cũng đều được phản ánh cả. Cần phải có một tỷ số chênh lệch tối thiểu về cường độ hoặc một mức độ độc lạ tối thiểu về đặc thù thì ta mới cảm thấy có sự khác nhau. Mức độ chênh lệch tối thiểu về cường độ hoặc đặc thù của hai kích thích đủ để ta phân biệt được hai kích thích được gọi là ngưỡng sai biệt. Ngưỡng sai biệt của từng cảm xúc là một hằng số .
Ngưỡng cảm xúc phía dưới ( còn gọi là ngưỡng tuyệt đối ) và ngưỡng sai biệt có quan hệ tỷ suất nghịch với độ nhạy cảm của cảm xúc và với độ nhạy cảm sai biệt .
Ngưỡng phía dưới của cảm xúc càng nhỏ, thì độ nhạy cảm của cảm xúc càng cao ; ngưỡng sai biệt càng nhỏ thì độ nhạy cảm sai biệt càng cao .
Ngưỡng tuyệt đối và ngưỡng sai biệt của cảm xúc là khác nhau ở mỗi cảm xúc khác nhau và ở mỗi người khác nhau .

– Quy luật về sự thích ứng của cảm xúc : Để bảo vệ cho sự phản ánh được tốt nhất và bảo vệ hệ thần kinh khỏi bị hủy hoại, cảm xúc của con người có năng lực thích ứng với kích thích .
Thích ứng là năng lực đổi khác độ nhạy cảm của cảm xúc cho tương thích với sự đổi khác cường độ của kích thích : khi cường độ kích thích tăng thì giảm độ nhạy cảm. Khi cường độ kích thích giảm thì tăng độ nhạy cảm .
Qui luật thích ứng có toàn bộ mọi cảm xúc, nhưng mức độ thích ứng ở cảm xúc không giống nhau. Có những cảm xúc có năng lực thích ứng cao như thị giác ( trong bóng tối tuyệt đối thì độ nhạy cảm với ánh sáng tăng tới gần 200.000 lần sau 40 phút ), trong khi đó có những cảm xúc có năng lực thích ứng rất kém, và phần đông không thích ứng, như cảm xúc đau .
Khả năng thích ứng của cảm xúc khung hình được tăng trưởng do hoạt động giải trí và rèn luyện ( công nhân luyện kim hoàn toàn có thể chịu đựng được nhiệt độ cao 500 – 600C trong hàng giờ, thợ lặn hoàn toàn có thể chịu được áp suất 2 atm trong vài chục phút hay hàng giờ … )
– Quy luật tác động ảnh hưởng lẫn nhau giữa các cảm xúc : Các cảm xúc của con người không sống sót một cách khác biệt, mà chúng ảnh hưởng tác động qua lại lẫn nhau. Sự tác động ảnh hưởng qua lại giữa các cảm xúc là sự biến hóa tính nhạy cảm của một cảm xúc này dưới ảnh hưởng tác động của một cảm xúc kia .
Cơ sở sinh lý của qui luật này là các mối liên hệ trên vỏ não của các cơ quan nghiên cứu và phân tích và qui luật cảm ứng đồng thời hoặc tiếp nối đuôi nhau .
Sự tác động ảnh hưởng qua lại giữa các cảm xúc diễn ra theo qui luật chung như sau : sự kích thích yếu lên một cơ quan nghiên cứu và phân tích này sẽ làm tăng độ nhạy cảm của một cơ quan nghiên cứu và phân tích kia, sự kích thích mạnh một cơ quan nghiên cứu và phân tích này sẽ làm giảm độ nhạy cảm của một cơ quan nghiên cứu và phân tích kia. Ví dụ : những cảm xúc thị giác yếu ( chua ) sẽ làm tăng độ nhạy cảm thị giác .
Cần nói thêm rằng sự tác động ảnh hưởng giữa các cảm xúc hoàn toàn có thể diễn ra một cách đồng thời, hoặc tiếp nối đuôi nhau, trên những cảm xúc cùng loại, hoặc khác loại .
– Quy luật tương phản : Tương phản chính là hiện tượng tác động ảnh hưởng qua lại giữa những cảm xúc cùng một loại. Đó là sự đổi khác cường độ và chất lượng của cảm xúc dưới ảnh hưởng tác động của một kích thích ( cùng loại ) xảy ra trước đó hay xảy ra đồng thời. Như vậy, có 2 loại tương phản : tương phản tiếp nối đuôi nhau và tương phản đồng thời .
Cơ sở sinh lý của 2 loại tương phản này là qui luật cảm ứng đồng thời và tiếp nối đuôi nhau của vỏ não .

Nếu ta đặt hai tờ giấy màu xám như nhau lên một cái nền trắng và một cái nền đen, thì ta sẽ cảm thấy tờ giấy màu xám đặt trên nền trắng xẫm hơn tờ giấy màu xám đặt trên nền đen – đó là sự tương phản đồng thời .
Sau một kích thích lạnh, thì một kích thích hơi nóng hơn – đó là sự tương phản tiếp nối đuôi nhau .
– Quy luật chuyển cảm xúc ( hay loạn cảm xúc ) : Hiện tượng chuyển cảm xúc là hiện tượng mà khi kích thích một cảm xúc này thì lại gây ra một cảm xúc khác .
Trong lời nói của dân tộc bản địa nào cũng thường gặp những từ chỉ hiện tượng đó – “ giọng chua như dấm ”, “ giọng êm như nhung ”, “ giọng ngọt lịm ” …
Hãy thử làm thí nghiệm sau đây : bạn hãy lấy 2 thanh nứa ( hay 2 miếng thủy tinh ) cọ sát vào nhau, bạn sẽ cảm thấy “ ghê người ” – như vậy kích thích thính giác đã gây ra cảm xúc khung hình .
Có thể xem quy luật này như thể một trường hợp đặc biệt quan trọng của sự ảnh hưởng tác động qua lại giữa các cảm xúc, mà nó được biểu lộ không phải ở sự đổi khác độ nhạy cảm, mà là ở sự đổi khác thể loại cảm xúc .
Quy luật này được bộc lộ một cách khác nhau ở từng người khác nhau : ở người này thuận tiện thấy có hiện tượng chuyển cảm xúc, ở người kia phần nhiều không khi nào thấy .
Những quy luật trên đây nói lên tính cơ động cao của cảm xúc, sự phụ thuộc vào của nó vào cường độ của kích thích, vào trạng thái công dụng của cơ quan nghiên cứu và phân tích do sự khởi đầu hay ngừng ảnh hưởng tác động của kích thích, cũng như do tác dụng ảnh hưởng tác động đồng thời của một số ít kích thích lên cùng một giác quan hay 1 số ít giác quan gây nên .

Tri giác

Nhờ có những cảm xúc, mà các thuộc tính riêng không liên quan gì đến nhau của sự vật ( sắc tố, âm thanh, độ cứng … ) được phản ánh trên vỏ não. Nhưng các sự vật và hiện tượng trong hiện thực xung quanh tất cả chúng ta lại mang một phức tạp hoàn hảo các phẩm chất và thuộc tính khác nhau. Để phản ánh đúng đắn các sự vật, hiện tượng đó, các cảm xúc riêng không liên quan gì đến nhau, do sự hoạt động giải trí của các cơ quan nghiên cứu và phân tích đem lại, được tổng hợp lại trong vỏ não và đem lại cho con người một hình ảnh toàn vẹn, hoàn hảo về các sự vật, hiện tượng .
Tri giác là một quy trình tâm ý phản ánh một cách toàn vẹn các thuộc tính của sự vật, hiện tượng khi chúng trực tiếp ảnh hưởng tác động vào các giác quan ta .
Khác với cảm xúc, tri giác không phản ánh từng thuộc tính riêng không liên quan gì đến nhau của sự vật, hiện tượng, mà phản ánh sự vật nói chung, sự vật trong tổng hòa các thuộc tính của nó. Nhưng như vậy không có nghĩa tri giác là tổng số các cảm xúc riêng không liên quan gì đến nhau, mà là một mức độ mới của nhận thức cảm tính, với những đặc thù nhất định của nó : tính toàn vẹn, tính đối tượng người dùng, tính cấu trúc, tính tích cực .

Có 2 cách thường thì được dùng để phân loại tri giác .

• Phân loại theo phân tích quan giữ vai trò chủ chốt trong số các phân tích quan tham gia vào quá trình tri giác.
• Phân loại theo các hình thức tồn tại của vật chất.

Theo cách thứ nhất, ta có các loại tri giác sau : tri giác nhìn, tri giác nghe, tri giác sờ mó …
Theo cách thứ hai, ta có các loại : tri giác khoảng trống, tri giác thời hạn, tri giác hoạt động .
+ Tri giác khoảng trống : là sự phản ánh khoảng chừng khoảng trống sống sót khách quan ( hình dáng, độ lớn, vị trí các vật với nhau … ) .
+ Tri giác thời hạn : là sự phản ánh độ vĩnh viễn, vận tốc và tính kế tục khách quan của các hiện tượng trong hiện thực .
+ Tri giác hoạt động : là sự phản ánh những biến hóa về vị trí của các sự vật trong khoảng trống. + Tri giác con người : là quy trình nhận thức lẫn nhau giữa con người trong những điều kiện kèm theo giao lưu trực tiếp. Đây là loại tri giác đặc biệt quan trọng vì đối tượng người tiêu dùng của tri giác cũng là con người .
Quá trình tri giác ở con người có những quy luật sau đây :
– Tính lựa chọn của tri giác : Các sự vật, hiện tượng tác động ảnh hưởng vào con người phong phú đến mức con người không hề tri giác và phản ứng với tổng thể những kích thích đó một cách đồng thời được. Chúng ta chỉ tách ra một cách rõ ràng và tự giác từ trong vô số những ảnh hưởng tác động đó một vài tác động ảnh hưởng mà thôi. Đặc điểm này nói lên tính lựa chọn của tri giác. Trong tính lựa chọn tiềm ẩn tính tích cực của quy trình tri giác : tri giác là quy trình tách đối tượng người tiêu dùng ra khỏi toàn cảnh. Khi ta tri giác một vật nào đó tức là ta tách sự vật đó ( đối tượng người dùng của tri giác ) ra khỏi các sự vật xung quanh ( toàn cảnh ). Vì vậy, những sự vật ( hay thuộc tính của sự vật ) nào càng phân biệt với toàn cảnh thì càng được ta tri giác thuận tiện, không thiếu. Sự lựa chọn trong tri giác không có đặc thù cố định và thắt chặt, vai trò của đối tượng người dùng và toàn cảnh hoàn toàn có thể giao hoán cho nhau : khi ta tri giác vật này thì các vật khác còn lại trở thành toàn cảnh, khi ta chuyển sang tri giác vật khác, thì vật vừa là đối tượng người dùng tri giác trước kia lại trở thành toàn cảnh
Tính lựa chọn của tri giác nhờ vào vào hứng thú, tâm thế, nhu yếu của cá thể. Quan hệ, thái độ của con người so với cái được tri giác sẽ quyết định hành động sự tổ chức triển khai và diễn biến của quy trình tri giác. Trong việc lựa chọn này, ngôn từ có tính năng rất quan trọng .
Quy luật về tính lựa chọn của tri giác có nhiều ứng dụng trong thực tiễn : khi muốn làm cho đối tượng người tiêu dùng tri giác được phản ánh tốt nhất, người ta tìm cách làm cho đối tượng người tiêu dùng phân biệt hẳn với toàn cảnh ( dùng phấn trắng trên bảng đen, gạch bằng mực đỏ dưới những từ cần nhấn mạnh vấn đề … ) ; khi ta làm cho sự tri giác đối tượng người dùng trở nên khó khăn vất vả thì người ta lại tìm cách làm cho đối tượng người tiêu dùng hòa lẫn vào toàn cảnh ( ngụy trang ) .
– Tính có ý nghĩa của tri giác : Mặc dù tri giác phát sinh do sự tác động ảnh hưởng trực tiếp của vật kích thích vào cơ quan nhận cảm, nhưng những hình ảnh tri giác luôn luôn có một ý nghĩa xác lập. Tri giác ở con người được gắn chặt với tư duy, với sự hiểu biết về thực chất của sự vật. Tri giác sự vật một cách có ý thức – điều đó có nghĩa là gọi được tên của sự vật đó ở trong óc, và có nghĩa là xếp được sự vật đang tri giác vào một nhóm, một lớp các sự vật xác lập, khái quát nó trong một từ ngữ nhất định. Ngay cả khi tri giác một vật không quen thuộc tất cả chúng ta cũng cố thu nhận trong nó một sự giống nhau nào đó với những đối tượng người tiêu dùng mà mình đã biết, xếp nó vào một phạm trù nào đó. Sự tri giác không phải do một “ bộ ” kích thích giản đơn, cùng ảnh hưởng tác động vào cơ quan cảm xúc, qui định, mà nó yên cầu một sự tìm kiếm cơ động cách tổng hợp những tài liệu đã có. Những bức tranh hai nghĩa đã chỉ rõ điều đó. Trong những bức tranh đó, việc tách đối tượng người dùng của tri giác được gắn liền với việc hiểu được ý nghĩa và tên gọi của nó .

– Tính không thay đổi của tri giác : Sự vật xung quanh ta nằm ở nhiều vị trí khác nhau so với chủ thể tri giác và những điều kiện kèm theo Open của chúng ( độ chiếu sáng, vị trí trong khoảng trống, khoảng cách của người quan sát ) cũng rất phong phú. Vì vậy, bộ mặt của nó luôn luôn biến hóa, xoay chuyển theo những hướng khác Trong tình hình đó, các quy trình tri giác của con người cũng được biến hóa một cách tương ứng. Nhưng nhờ tính không thay đổi, bộc lộ ở năng lực bù trừ của mạng lưới hệ thống tri giác ( tức là hàng loạt những cơ quan nghiên cứu và phân tích tham gia vào một hành vi tri giác nào đó ) so với những biến hóa đó mà tất cả chúng ta vẫn tri giác các sự vật xung quanh như thể những sự vật không thay đổi về hình dáng, size, sắc tố …
Tính không thay đổi của tri giác là năng lực phản ánh sự vật một cách không đổi khác khi điều kiện kèm theo tri giác bị biến hóa. Ví dụ : trước mặt ta là một cháu bé, đằng xa sau nó là một ông cụ. Trên võng mạc của ta, hình ảnh của đứa bé lớn hơn hình ảnh của ông cụ. Nhưng ta vẫn tri giác ông cụ lớn hơn đứa trẻ. Tính không thay đổi của tri giác hoàn toàn có thể thấy cả về sắc tố và hình dáng của sự vật .
– Tổng giác : Ngoài những kích thích gây ra nó, tri giác còn bị pháp luật bởi một loạt các tác nhân nằm trong bản thân chủ thể tri giác. Không phải con mắt tách rời, không phải bản thân cái tự nó tri giác, mà là một con người đơn cử sôi động tri giác. Bởi vậy, những đặc thù nhân cách của người tri giác, thái độ của họ so với cái được tri giác, nhu yếu, hứng thú, nguyện vọng, sở trường thích nghi và tình cảm của họ luôn luôn được biểu lộ ở mức độ nhất định trong sự tri giác của họ. Sự phụ thuộc vào của tri giác vào nội dung của đời sống tâm ý con người, vào đặc thù nhân cách của họ, được gọi là hiện tượng tổng giác .
– Ảo ảnh tri giác : Ảo ảnh tri giác là sự phản ánh xô lệch các sự vật hiện tượng
một cách khách quan của con người .
Đây là một hiện tượng có qui luật, xảy ra ở toàn bộ mọi người thông thường. Cần phải phân biệt với hiện tượng ảo giác, là một hiện tượng bệnh lý, không thông thường .

Nhận thức lý tính

Là quá trình nhận thức cao hơn so với nhận thức cảm tính, nó cho ta biết cái bên trong, cái thực chất, cái quy luật của sự vật và hiện tượng. Nhận thức lý tính gồm có hai quy trình là tư duy và tưởng tượng .

Tư duy

Tư duy là một quy trình tâm ý phản ánh những thuộc tính thực chất, những mối liên hệ và quan hệ bên trong, có đặc thù qui luật của sự vật và hiện tượng trong hiện thực khách quan, mà trước đó ta chưa biết .
Tư duy là một mức độ nhận thức mới về chất so với cảm xúc, tri giác. Nếu cảm xúc, tri giác chỉ phản ánh những thuộc tính bên ngoài, những mối quan hệ ngoài của sự vật và hiện tượng, thì tư duy phản ánh những thuộc tính bên trong, thực chất, những quan hệ có tính qui luật của sự vật và hiện tượng .
Tư duy, với tư cách là một mức độ cao của hoạt động giải trí nhận thức ( nhận thức lý tính ), có những đặc thù cơ bản sau đây :
– Tính “ có yếu tố ” của tư duy :

Không phải bất kể ảnh hưởng tác động nào của thực trạng cũng đều gây ra tư duy. Bình thường mà nói, người ta không phải khi nào cũng chịu tư duy, vì quả thật tư duy mệt óc và tốn nhiều nguồn năng lượng. Trên thực tiễn, tư duy chỉ phát sinh khi gặp những thực trạng, những trường hợp mà vốn hiểu biết cũ, con người không đủ để xử lý, để nhận thức, con người phải vượt qua những hiểu biết cũ đi tìm cái mới. Những trường hợp, thực trạng có đặc thù như vậy gọi là trường hợp có yếu tố .
Không phải trường hợp có yếu tố nào cũng kích thích được hoạt động giải trí tư duy. Muốn làm phát sinh quy trình tư duy thì trường hợp có yếu tố đó phải được chủ thể nhận thức được một cách không thiếu, được chuyển thành trách nhiệm tư duy của chủ thể, nghĩa là xác lập cái gì đã biết, cái gì đã cho và cái gì chưa biết cần phải tìm và có nhu yếu tìm kiếm nó. Dĩ nhiên những dữ kiện đó nằm ngoài khoanh vùng phạm vi hiểu biết của chủ thể thì tư duy cũng không Open .
– Tính gián tiếp của tư duy : Khác với nhận thức cảm tính là phản ánh quốc tế một cách trực tiếp, tư duy có năng lực nhận thức một cách gián tiếp nhờ ngôn từ. Thông qua ngôn từ con người sử dụng vốn kinh nghiệm tay nghề, những ý tưởng, tác dụng tư duy của người khác để thực thi quy trình tư duy. Dựa trên những quy luật về giữa các mối liên hệ giữa các hiện tượng xảy ra trong vạn vật thiên nhiên mà con người hoàn toàn có thể hiểu biết được, mày mò được những hiện tượng xảy ra trên mặt trăng, mặt trời mà tất cả chúng ta không hề trực tiếp điều tra và nghiên cứu được, dựa vào một vài hoá thạch nhà khảo cổ biết được sự sống trên toàn cầu hàng vạn năm về trước .
Trên cơ sở nắm được các quy luật của quốc tế mà con người đã phát minh sáng tạo ra nhiều công cụ từ đơn thuần đến phức tạp ( như nhiệt kế, vôn kế, ampe kế … ) giúp cho con người nhận thức hiện thực một cách gián tiếp .
Nhờ sự phản ánh gián tiếp, tư duy giúp con người nhận thức được thâm thúy về quốc tế xung quanh, lan rộng ra năng lực hiểu biết của con người đến vô tận .
– Tính trừu tượng và khái quát của tư duy : Khác với nhận thức cảm tính, tư duy không phản ánh sự vật, hiện tượng một cách đơn cử và cá lẻ. Tư duy có năng lực trừu xuất khỏi sự vật, hiện tượng những thuộc tính, những tín hiệu đơn cử, riêng biệt, chỉ giữ lại những thuộc tính thực chất nhất, chung cho nhiều sự vật và hiện tượng riêng không liên quan gì đến nhau khác nhau, nhưng có chung những thuộc tính thực chất thành một nhóm, một loại hay một phạm trù. Nói cách khác, tư duy mang đặc thù trừu tượng và khái quát. Ví dụ khi nghĩ tới “ cái bảng ” là cái bảng nói chung, chứ không chỉ một cái bảng cá lẻ, đơn cử nào cả .
Tính trừu tượng và khái quát của tư duy được cho phép con người không chỉ xử lý những trách nhiệm hiện tại, mà còn nhìn xa vào tương lai nữa, nghĩa là xử lý ở trong đầu những trách nhiệm đề ra cho họ sau này. Ví dụ : do nắm được qui luật đàn hồi của sắt kẽm kim loại dưới ảnh hưởng tác động của nhiệt, người kỹ sư đã phong cách thiết kế những khoảng cách nhỏ giữa các đoạn đường này .
Nhớ có tính khái quát của tư duy mà trong khi xử lý một trách nhiệm đơn cử nào đó, con người không xem nó như thể một cái gì trọn vẹn khác thường, mà hoàn toàn có thể xem nó vào một phạm trù, một nhóm nhất định, hoàn toàn có thể lựa chọn những khái niệm, những quy tắc, chiêu thức tương ứng cần sử dụng trong trường hợp ấy .
– Tư duy quan hệ ngặt nghèo với ngôn từ : Sở dĩ tư duy ở người có những đặc thù trên đây ( tính có yếu tố, tính gián tiếp, tính trừu tượng và khái quát ) là vì tư duy của con người gắn liền với ngôn từ. Mối quan hệ này cho đến nay vẫn còn được các phe phái, các khuynh hướng tâm lý học khác nhau xem xét một cách khác nhau .
Những người theo xu thế duy tâm thì cho rằng tư duy không phụ thuộc vào vào ngôn từ, mà ngôn từ cũng chẳng phụ thuộc vào vào tư duy. Họ lập luận rằng chính vì vậy nên con người mới tâm lý thầm được, đồng thời lại hoàn toàn có thể tâm lý về người khác trong khi chuyện trò với một người thứ hai ; hoặc một ý nghĩ hoàn toàn có thể được bộc lộ bằng nhiều thứ tiếng khác nhau … nghĩa là tư duy và ngôn từ hoàn toàn có thể cùng sống sót mà không hề nhờ vào vào nhau .
Những người theo xu thế hành vi chủ nghĩa lại ngược hẳn lại, cho rằng tư duy và ngôn từ là một, chúng giống hệt với nhau .

Cả 2 quan điểm trên đều sai, đều là phản biện chứng trong việc xem xét mối quan hệ giữa tư duy và ngôn từ .
Quan điểm duy vật biện chứng xem tư duy có quan hệ mật thiết với ngôn từ, chúng thống nhất với nhau, nhưng không giống hệt, cũng không tách rời nhau được : tư duy không hề sống sót ngoài ngôn từ được, ngược lại ngôn từ cũng không hề có nếu không dựa vào tư duy. Quan hệ giữa tư duy và ngôn từ là mối quan hệ giữa nội dung và hình thức. Thật vậy, nếu không có ngôn từ ( với công cụ là từ ngữ ) thì các loại sản phẩm của tư duy sẽ không được chủ thể và người khác tiếp đón, cũng như chính bản thân quy trình tư duy cũng không diễn ra được. trái lại, nếu không có tư duy ( với những loại sản phẩm của nó ) thì ngôn từ chỉ là những chuỗi âm thanh không có ý nghĩa, không có nội dung, chẳng khác nào những tín hiệu âm thanh trong giới động vật hoang dã .
Nhưng tư duy không phải là ngôn từ, vì 3 nguyên do sau đây : tư duy và ngôn từ là những quy trình tâm ý có công dụng khác nhau, chúng cho những loại sản phẩm khác nhau và tuân theo những quy luật khác nhau .
– Tư duy quan hệ mật thiết với nhận thức cảm tính : Tư duy là mức độ nhận thức cao hơn hẳn so với nhận thức cảm tính, nhưng tư duy không tách rời khỏi nhận thức cảm tính. Dù tư duy có trừu tượng, khái quát đến mấy cũng phải dựa vào các tài liệu trực quan mà cảm xúc và tri giác đưa lại. Hơn nữa, muốn tư duy được trước hết phải tri giác được thực trạng có yếu tố, tri giác được các dữ kiện. Như vậy, tri giác là một khâu, là thành phần của quy trình tư duy. Kết quả của qua trình tư duy yên cầu phải được kiểm tra bằng thực tiễn trải qua các quy trình nhận thức cảm tính. Tư duy cũng tác động ảnh hưởng đến hoạt động giải trí nhận thức cảm tính. Nhờ có tư duy mà tất cả chúng ta tri giác được nhanh hơn, đúng mực hơn. Tư duy ảnh hưởng tác động đến tính lựa chọn, tính có ý nghĩa của tri giác .

Tưởng tượng

Tư duy là một hoạt động giải trí nhận thức hạng sang, nó giúp cho con người xử lý những trách nhiệm, những yếu tố do thực tiễn đề ra. Tư duy chỉ phát sinh khi con người bị đặt trước một thực trạng có yếu tố. Tư duy phản ánh cái mới mà con người chưa biết .
Tuy nhiên, không phải trong bất kỳ trường hợp nào thì các trách nhiệm, yếu tố của thực tiễn đề ra đều được xử lý bằng tư duy cả. Có nhiều trường hợp, khi đứng trước một thực trạng có yếu tố con người không hề dùng tư duy để xử lý yếu tố, mà phải dùng một quy trình nhận thức hạng sang khác, gọi là tưởng tượng .
Tưởng tượng là một quy trình tâm ý phản ánh những cái chưa từng có trong kinh nghiệm tay nghề của cá thể bằng cách thiết kế xây dựng những hình ảnh mới trên cơ sở những hình tượng đã có .
Tưởng tượng thiết yếu cho bất kể một loại hoạt động giải trí nào của con người. Sự
khác nhau cơ bản giữa lao động của con người với hành vi bản năng của con vật chính là ở cái hình tượng về tác dụng mong đợi do tưởng tượng tạo nên. Ý nghĩa quan trọng nhất của tưởng tượng là nó được cho phép ta tưởng tượng được hiệu quả của lao động trước khi khởi đầu lao động, tưởng tượng được không phải chỉ cái tác dụng ở đầu cuối, mà cả những hiệu quả trung gian của lao động nữa. Cho nên, tưởng tượng giúp con người xu thế trong quy trình hoạt động giải trí bằng cách tạo ra một quy mô tâm ý về những loại sản phẩm ở đầu cuối hoặc trung gian của lao động, điều đó tương hỗ cho sự bộc lộ thành hiện vật của những mẫu sản phẩm đó. Chính vì thế, V.I.Lênin đã viết : “ Thật là sai lầm đáng tiếc nếu nghĩ rằng chỉ có nhà thơ mới cần tưởng tượng. Đó là một định kiến ngu xuẩn ! Ngay cả trong toán học cũng cần có tưởng tượng, không có nó thì không hề tìm ra phép tính vi phân và tích phân được. Tưởng tượng là một phẩm chất vô cùng quí báu ” .
Thật vậy, tưởng tượng thiết yếu so với nhà khoa học trong việc kiến thiết xây dựng giả thuyết, đề ra giả thuyết về nguyên do của các hiện tượng, dự kiến các biến cố … Nhà văn phải tạo ra trong trí tưởng tượng của mình hình ảnh các nhân vật để sau đó đưa vào các tác phẩm văn học ; nhà họa sỹ phải nhìn thấy bức tranh mình định vẽ ở trong đầu trước đã. Khi sẵn sàng chuẩn bị bài giảng, người thầy giáo phải tưởng tượng trước tiến trình của bài giảng, phải dự kiến phản ứng hoàn toàn có thể có của học viên, những câu hỏi và câu vấn đáp của các em … Khi triển khai công tác làm việc giáo dục, nhà giáo dục phải tạo ra trong đầu cái hình ảnh của con người mà mình muốn giáo dục ở học viên, với toàn bộ các phẩm chất tâm ý xác lập của con người ấy .
Nếu không có sự tăng trưởng rất đầy đủ của tưởng tượng, thì học viên không hề học tập có tác dụng được. Khi đọc hay kể lại một tác phẩm văn học, học viên phải tưởng tượng đúng được ở trong đầu về cái mà tác giả nói đến. Học địa lý, học viên phải gợi lên trong trí tưởng tượng của mình cảnh tượng của cái vạn vật thiên nhiên mà mình chưa hề biết. Đôi khi, học viên không hề lĩnh hội được tài liệu học tập chỉ vì các em không hề tưởng tượng được cái mà thầy giáo nói đến hoặc được viết ở trong sách giáo khoa. Trong việc tập làm văn của học viên, tưởng tượng giữ vai trò rất quan trọng, đặc biệt quan trọng với những chủ đề tự do .

Tưởng tượng có 2 đặc thù đặc trưng là tính tích cực và tính hiệu lực thực thi hiện hành. Căn cứ vào hai tín hiệu đó, người ta phân loại tưởng tượng .

– Tưởng tượng tiêu cực và tích cực, tái tạo và sáng tạo.

Như trên đã nói, tưởng tượng là một điều kiện kèm theo của hoạt động giải trí phát minh sáng tạo cá thể, hướng vào sự cải tổ quốc tế xung quanh. Nhưng trong một số ít thực trạng nhất định, nó hoàn toàn có thể Open như thể một vật sửa chữa thay thế cho hoạt động giải trí. Trong trường hợp đó, con người trong thời điểm tạm thời “ biến thân ” sâu vào địa hạt của những hình tượng hoang đường, xa rời thực tiễn để núp vào đó mà trốn tránh những trách nhiệm không xử lý được, những điều kiện kèm theo nặng nề của đời sống, những hậu quả của những sai lầm đáng tiếc của mình … Ở đây, tưởng tượng tạo ra những hình ảnh không được biểu lộ trong đời sống, vạch ra những chương trình hành vi không được thực thi và luôn luôn không hề triển khai được. Nó là loại tưởng tượng xấu đi .
Tưởng tượng xấu đi hoàn toàn có thể xảy ra một cách có chủ định, nhưng không gắn
liền với ý chí biểu lộ những hình ảnh tưởng tượng đó ở trong đời sống, đó là loại tưởng tượng xấu đi gọi là mơ mộng. Mơ mộng về cái gì đó vui sướng, thoải mái và dễ chịu, mê hoặc là một hiện tượng vốn có ở mọi người. Trong những hình ảnh mơ mộng thuận tiện phát hiện được mối liên hệ của các mẫu sản phẩm tưởng tượng với những nhu yếu của cá thể. Nhưng nếu tưởng tượng ở con người hầu hết chỉ là mơ mộng, thì đó lại là một thiếu sót của sự tăng trưởng nhân cách, nó nói lên tính xấu đi của nhân cách đó. Nếu con người ươn hèn, không tranh đấu cho một tương lai tốt đẹp hơn, mà đời sống hiện tại lại khó khăn vất vả, sầu thảm, thì họ thường tạo ra cho mình một đời sống hão huyền, tưởng tượng, trong đó mọi nhu yếu của họ đều được thỏa mãn nhu cầu trọn vẹn, ở đó, họ giữ cái vị trí mà trong hiện tại họ không thể nào kỳ vọng có được .
Tưởng tượng xấu đi cũng hoàn toàn có thể phát sinh một cách không chủ định. Chủ yếu điều này xảy ra khi hoạt động giải trí của ý thức, của mạng lưới hệ thống tín hiệu thứ hai bị suy yếu, khi con người ở thực trạng không hoạt động giải trí, trong giấc ngủ ( chiêm bao ), trong trạng thái nửa thức nửa ngủ, trong trạng thái xúc động, trong những rối loạn bệnh lý của ý thức ( ảo giác ) …
Khi tưởng tượng tạo ra những hình ảnh nhằm mục đích phân phối những nhu yếu kích thích tính tích cực thực tiễn của con người, thì gọi là tưởng tượng tích cực .
Tưởng tượng tích cực gồm hai loại : tái tạo và phát minh sáng tạo .
Khi tưởng tượng tạo ra những hình ảnh chỉ là mới với cá thể người tưởng tượng, và dựa trên cơ sở của một sự miêu tả của người khác, thì gọi là tưởng tượng tái tạo. Ví dụ tưởng tượng của học viên về những điều được diễn đạt trong sách giáo khoa địa lý, sử học, văn học …
Tưởng tượng phát minh sáng tạo là quy trình thiết kế xây dựng hình ảnh mới một cách độc lập, những hình ảnh này là mới với cá thể, lẫn xã hội, chúng được thực thi trong các sản phẩm vật chất độc lạ và có giá trị. Nảy sinh trong lao động, tưởng tượng phát minh sáng tạo là một mặt không hề thiếu được của mọi sự phát minh sáng tạo : phát minh sáng tạo kỹ thuật, phát minh sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ …

– Ước mơ, lý tưởng là một loại tưởng tượng đặc biệt được hướng về tương lai, nó biểu hiện những ước ao, mong muốn của con người. Ước mơ có điểm giống với tưởng tượng sáng tạo ở chỗ nó cũng là một quá trình tạo ra những hình ảnh mới một cách độc lập. Nhưng nó khác ở chỗ: ước mơ không hướng trực tiếp vào hoạt động trong hiện tại. Xét về mặt ý nghĩa thì có 2 loại ước mơ có lợi và ước mơ có hại. Ước mơ chỉ có lợi khi nó thúc đẩy cá nhân vươn lên, biến ước mơ thành hiện thực. Còn khi ước mơ không dựa trên cơ sở của những khả năng thực tế, thì nó trở thành hiện thực được, do đó nó có thể làm cho cá nhân thất vọng, chán nản. Tất nhiên, ngoài ý nghĩa của ước mơ đối với cá nhân, ta còn phải tính đến ý nghĩa xã hội của nó. Lý tưởng có tính tích cực và hiện thực cao hơn ước mơ. Lý tưởng là hình ảnh chói lọi, rực sáng, cụ thể của cái tương lai mong muốn. Nó là một động cơ mạnh mẽ thúc đẩy chúng ta vươn lên giành lấy tương lai.

Xem thêm: Trí nhớ – kết quả của quá trình nhận thức

Source: https://sangtaotrongtamtay.vn
Category: Khoa học